Sentyabr ayının gəlişi ilə məktəblərdə dərslər açılır, zənglər çalmağa başlayır. İlk dəfə parta arxasında əyləşən uşaq üçün məktəbə başlamaq evdən və ailədən kənarda atılan ilk addım olduğu üçün bu, ailələrdə və uşaqlarda yeni dəyişikliyə hazırlıq prosesi sayılır. Bu uyğunlaşma prosesi hər bir fərd üçün sevinc və həyəcan yaratsa da, narahatedici tərəfləri də ola bilir. Çünki ilk ailə mühitindən sonra məktəb uşağın inkişafına töhfə verən, öyrəndiyi təcrübələri həyatında tətbiq etməyi öyrətməyə çalışan bir yerdir. Məktəb mühitində uşaqlar fərdi hərəkət etməyi, öz ehtiyaclarını ödəməyi, sosiallaşmağı, məsuliyyət götürməyi və problem həll etmə bacarıqlarını inkişaf etdirməyi öyrənirlər. Təbii ki, bəzi uşaqlar bu prosesə asanlıqla uyğunlaşa bilsələr də, bəziləri məktəbə uyğunlaşmaqda problem yaşayırlar. Bu səbəbdən hər bir uşağın məktəbə uyğunlaşma prosesi fərqlidir.
Yay tətilində çox əylənən, istədikləri fəaliyyətlərdə iştirak edən uşaqların məktəblərin açılışı yaxınlaşdıqca məktəbə uyğunlaşma prosesində müəyyən çətinliklər yaşaması olduqca normaldır. Araşdırmalara görə, əvvəllər məktəbəqədər təhsil müəssisəsində təhsil almış və ibtidai məktəbə başlayan uşaqların bu təhsili almayanlara nisbətən daha fəal, təşəbbüskar və uyğunlaşa bildikləri müşahidə olunub. Onlar məktəbəqədər yaşda təcrübə keçirsələr, evdən və xüsusən də anadan ayrılma prosesini yaşasalar, qrup üzvü olsalar da, qaydalar və vəzifələr haqqında təsəvvürə malik olsalar da, ibtidai sinif bir çox cəhətdən uşaq bağçasından fərqlidir. Yəni, uşaq hər nə qədər bağça və ya məktəbəqədər hazırlıq prosesində rahat uyğunlaşma göstərsə belə, hər bir uşaq məktəbə getdiyi ilk günlərdə emosional problemlərlə üzləşə bilər.
Sosioloq Fidan Rzayeva bildirir ki, bəzi şagirdlər məktəbə başladıqları ilk gündən sosial mühitə uyğunlaşmasalar, lap əvvəldən reaksiyalı davransalar da, bəziləri əvvəlcə yaxşı başlayıb, sonradan reaksiya verə bilir:
"Adətən, belə hallarda daha çox uşağın heç bir fizioloji problem olmasa belə, ağlama, özünü yerə atma, həddindən artıq əsəbilik, içə dönüklük, bəzi günlərdə qarın ağrısı və ürək bulanması şikayətləri, dırnaq yemək, yemək yeməmək, tualet problemi kimi bir çox reaksiyaları müşahidə edilir. Əslində, uşağın bu reaksiyalarının altında yatan səbəblər ayrılıq narahatlığı, valideynləri tərəfindən atılmaq qorxusu, uşağın dəyişikliyə reaksiyası, evdə qalan bacı-qardaşı qısqanclığı, əgər varsa, valideyn münasibəti, evdə qayda-qanun olmaması, evdə uşağın hər arzusunun yerinə yetirilməsi kimi səbəblər dayanır.
Məktəbə uyğunlaşma prosesində yaşanan çətinliklər uşaqlarda müxtəlif şəkildə görünə bilər. Bəzi uşaqlar hər cəhətdən asanlıqla uyğunlaşır və çətinlik çəkmədən məktəbə davam edirlər; bəziləri əvvəlcə problem yaşaya bilər və zamanla buna öyrəşə, bəziləri isə çox həvəslə başlaya və sonradan problem yaşaya bilər. Bəziləri isə elə əvvəldən məktəbə getmək istəməyə bilər. Uşağın məktəbə başlaması həm valideyn, həm də uşaq üçün mühüm hadisədir.
Təcrübələr də göstərir ki, məktəbə başlayan hər beş uşaqdan dördü dərsin ilk günündə sinifdə narahatlıq yaşayır. Məktəbə uyğunlaşma prosesində hər bir uşaq təsirlənə bilər. Bununla belə, təsir dərəcəsi və bunu əks etdirmə tərzi hər bir uşaq üçün fərqlidir. Hər bir uşağın məktəbə qəbulu və uyğunlaşması fərqli olacaq. Ana və atanın bu məsələlərə hazırlığı, hadisələri qavrayışı, münasibəti uşağın reaksiyalarına təsir edir. Buna görə də, bir ana və ata olaraq narahatlıqları dərk etmək və onlarla bağlı tədbir görmək çox vacibdir.
Məktəbə yeni başlayan bütün uşaqlarda qorxu, narahatlıq və istəksizlik müşahidə oluna bilər. Ailə mühitini ilk dəfə tərk edən uşaqların bəzi narahatlıqları əlbəttə ki, təbii və normaldır.
Doğuşdan sonra başlayan və məktəb dövründə davam edən ən əsas narahatlıq və qorxulardan biri də valideynlərdən, xüsusən də anadan ayrılmaqdır. Məktəbə yeni başlayan uşaqlarda görülən məktəb qorxusu analarından ayrılmaq qorxusu ilə əlaqədardır. Uşaqlara normal emosional tonda izah etmək lazımdır ki, məktəbə başlamağ ilk vaxtlarda çətin ola bilər, lakin zaman keçdikcə onlar məktəbə alışacaqlar və məktəbdə müəllimləri və dostları ilə vaxt keçirməyi daha çox sevəcəklər. Yəni, anadan ayrılma ilə bağlı bəzi narahatlıq və qorxu məqbul səviyyədədir.
Ancaq dediyim kimi, bu nöqtədə valideynlərin rəftar və davranışları mühüm yer tutur. Valideynlərin xüsusilə bu narahat dövrü rahat şəkildə keçmək üçün həm övladlarını, həm də özlərini məktəbə psixoloji cəhətdən hazırlamaq vacibdir. Bildiyimiz kimi, bu adaptasiya prosesi sayılır və ilk günlər bir az çətin ola bilir.
Valideynlər olaraq ilk günlərin çətin ola biləcəyini qəbul etmək və məktəb müəllimləri ilə yaxından əlaqələr qurmaq uşağın yeni sosial mühitinə uyğunlaşmasını sakit şəkildə idarə etmək prosesinə müsbət dəstək olacaq. Uşağın qayğılarının həllinə çalışmaq, onu sakitləşdirmək, ağlamağına əsəbiləşmədən uşağa sevgi ilə yanaşmaq, səbirli, dözümlü və izahatlı olmaq olduqca vacibdir. Valideynlər evdə məktəbi dəstəkləyən və məktəbdə görülən işlər haqqında müsbət çıxışlar edərək uşaqlarına məktəb sevgisini daha tez aşılaya bilərlər. Uşağına güvənə bilmək bu prosesdə valideynlərin ən mühüm vəzifələrindəndir. Hər şeyə baxmayaraq, hər nə qədər məlumatlandırma olsa da, mütləqdir ki, uşaq ilk günlərdə narahat ola bilər və bunları yaşaması normaldır. Uyğun şərait olarsa və icazə verilərsə, ilk günlərdə belə həssas vəziyyətli uşaqları olan valideynlər övladlarını dərs sonuna qədər gözləyə və uşağına da onu gözlədiyini deyə bilər. Bu gözləmə müddətində isə uşağın xəbəri olmadan məktəbi tərk etməməyə diqqət etmək lazımdır. Çünki belə davranışlar uşaqda inamsızlıq yaradır və narahatlığın daha da artmasına səbəb olur.
Bu proses zamanı valideynlərin üzərinə bir sıra digər öhdəliklər düşür. Məsələn, valideynlər identifikasiya modelləri olduqları üçün uşaqların məktəbə uyğunlaşmalarına arxayınlaşdırıcı, həvəsləndirici və dəstəkləyici davranışları ilə dəstək ola bilərlər.
Məktəbə uyğunlaşma prosesi ilk olaraq ev şəraitində başlayır. Məktəb yeni başlanğıc olduğu üçün əvvəlcədən lazımi planlaşdırma və nizam yaradılmalıdır. Ev şəraitində yatmaq vaxtı, yemək vərdişləri və tualet təhsili kimi proseslərin əvvəlcədən qurulması vacibdir.
Məktəbə hazırlıq uşağın özünü emosional və fiziki cəhətdən hazırlamasına kömək edəcək. Məsələn, uşaqları məktəb seçimi və ya məktəb ləvazimatları alveri kimi hazırlıq prosesinə qatmaq olar.
Uşaqlara məktəb haqqında əvvəlcədən məlumat vermək vacibdir. Məktəbin necə olduğunu izah etmək, mümkünsə oriyentasiya dövründən əvvəl uşağı məktəbə aparıb sinif otaqlarını və ya həyətini göstərmək olar. Bu yolla uşaq hansı mühitdə olacağını əvvəlcədən görür, buna uyğunlaşır və bu onun narahatlığını azaltmağa kömək edir.
Valideynlər də bu yeni prosesdə müəyyən narahatlıq hiss edə bilər, ancaq bu zaman övladına narahatlıq əvəzinə özünə güvən verməyə çalışmaq lazımdır. Valideynlərin məktəbə və müəllimlərə güvənini uşaqda hiss etdirməsi uyğunlaşma prosesini sürətləndirəcəkdir. Qarışıqlıq və narahatlıq ehtiva edən məsləhətlər verməkdən çəkinmək lazımdır. Uşaqla məktəbdə nələr ediləcəyi, uşağı məktəbdən kimin və nə vaxt götürəcəyi barədə danışmaq lazımdır.
Uşağın məktəbə daha asan ayrıla bilən ailə üzvləri tərəfindən aparılmasına üstünlük verilə bilər.
Övladının ibtidai məktəbə başlaması valideynlərin həyatında da yeni bir başlanğıc hesab olunur. Uşaqla bərabər ailə üçün də bu yeni həyata uyğunlaşma prosesi gedir. Övladınızın içində olduğu narahat vəziyyəti yumşaltmaq üçün səy göstərilməli, məktəb yeganə maraq mərkəzi və həyati mövzu kimi qəbul edilməməlidir. Uşağın diqqəti ona təsəlli verəcək və narahatlığını aradan qaldıracaq müxtəlif maraqlara yönəldilməlidir. Özünü asanlıqla ifadə edə biləcəyi yaradıcı sənət fəaliyyətləri, idman, musiqi və s. yaşıdları ilə bir araya gələ biləcəkləri fəaliyyətlər və mühitlər kimi fəaliyyətlər uşaqları daha da rahatlaşdıracaq və uyğunlaşma prosesinə kömək edəcəkdir".
Röyalə Xəyal
