Fins.az - Bu gün dünya ciddi iqlim dəyişmələrinin yaratdığı sarsıdıcı nəticələrlə üz-üzədir. Hər il minlərlə insan iqlim fəlakətlərindən, o cümlədən daşqınlar, quraqlıqlar və qasırğalardan ziyan görür. Ən təəccüblüsü isə bu proseslərin qlobal ədalət çatışmazlığı yaratmasıdır. İqlim dəyişmələrindən ən çox zərərçəkənlər adətən bu dəyişikliklərə ən az səbəb olan, az resurslu ölkələrdir. Enerji keçidi, yəni fosil yanacaqlardan bərpaolunan enerjiyə transformasiya, dünya iqtisadiyyatının və ekosistemlərin gələcəyini müəyyən edəcək. Amma bu tranzit yalnız texnoloji və iqtisadi məsələləri deyil, həm də dərin sosial və ədalət məsələlərini əhatə edir. Bu çətin dövrdə "ədalətli enerji keçidi" anlayışı, qlobal ədalətin bərpası və ən həssas təbəqələrin qorunması üçün ən vacib vasitələrdən biridir. Bəs bu ədalət necə təmin olunmalıdır?
Ədalətli enerji keçidi ideyası enerjinin bərpaolunan mənbələrə ötürülməsi, eyni zamanda bu keçiddən ən çox təsirlənən və ən çox zərər görən cəmiyyətlərin, xüsusən inkişaf etməkdə olan ölkələrin hüquqlarını və rifahını nəzərə almağı təklif edir. Bu ölkələr təbii sərvətlərlə zəngin olmalarına baxmayaraq, qlobal enerji bazarında mövqeləri zəifdir və keçid onların iqtisadi sistemlərini təhdid edə bilər. Məsələn, karbon emissiyasını azaldan ölkələr iqlim dəyişmələrinin ağır nəticələri ilə üzləşən kiçik ada dövlətlərinə və Afrika, Cənub-Şərqi Asiya kimi bölgələrdəki inkişaf etməkdə olan ölkələrə dəstək göstərməlidirlər. İqlim dəyişmələrinin təsirlərini daha dərindən anlamaq üçün həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrin resursları və imkanları nəzərə alınmalıdır. Belə ki, inkişaf etmiş ölkələrin maliyyə, texnoloji və digər resurslarla daha zəngin olması, onların bu tranzit üçün daha hazırlıqlı olmalarına kömək edir. İnkişaf etməkdə olan ölkələr isə məhdud resurslara malik olduğundan, əlavə dəstək olmadan bu transformasiya prosesində böyük itkilərlə üzləşə bilərlər.
Bərpaolunan enerjiyə keçid qlobal miqyasda çox vacibdir. Ancaq bu dəyişiklik əhalisinin böyük hissəsi təbii sərvətlərdən asılı olan, resursların az olduğu ölkələrdə sosial problemlərə yol aça bilər. Məsələn, Afrika qitəsində əhalinin böyük hissəsi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur və yağış rejimlərinin dəyişməsi bu bölgələrin iqtisadiyyatına və ərzaq təhlükəsizliyinə ziyan vurur. Bununla yanaşı, Mərkəzi Asiyada da iqlim dəyişmələrinin təsiri quraqlıq və su ehtiyatlarının tükənməsi ilə özünü göstərir. Bu ölkələrin qlobal enerji keçidinə adaptasiyası üçün texnoloji və maliyyə dəstəyi çox önəmlidir. Bir çox inkişaf etmiş ölkə enerji tranzitinə əlavə olaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrin bu dəyişikliyə uyğunlaşması üçün maliyyə dəstəyi təklif edir. Bu cür maliyyə axını təbii sərvətlərə və kömür enerjisinə asılı olan ölkələrə, bərpaolunan enerji texnologiyalarına keçid etməyə və iqtisadiyyatlarını dəyişməyə imkan verir. Ancaq bu dəstəyin davamlı və etibarlı olması üçün qlobal birliyin ardıcıl fəaliyyət göstərməsi vacibdir.
Ədalətli enerji transformasiyası, sadəcə bərpaolunan enerji texnologiyalarına keçidlə məhdudlaşmır. Bu həm də iqtisadi ədalətsizliyin aradan qaldırılmasını tələb edir. Qlobal iqlim dəyişmələrinin ağır nəticələri ilə üzləşən ölkələrə maliyyə və texnoloji dəstək göstərilmədən, bu ölkələrin iqtisadiyyatlarını dəyişdirmək çətin olacaq. Bir çox halda, iqlim dəyişmələrindən zərər çəkən ölkələr istənilən qədər maliyyə və texnologiya resurslarına malik deyil və bu vəziyyət onların iqtisadi potensialına mənfi təsir edir. Qlobal enerji dəyişikliyi yalnız texnoloji inkişafla deyil, həm də beynəlxalq ədalət və əməkdaşlıq ilə mümkündür.
Azərbaycanın ev sahibliyi edəcəyi COP29 konfransı enerji tranziti və iqlim ədalətinin önəmini daha çox vurğulamağa hazırlaşır. Bu mühüm tədbirdə dünya iqlim elitası, o cümlədən tanınmış iqlim dəyişmələri mütəxəssisi Ceyms Hansen yalnız texniki həllərə deyil, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrin hüquqlarının qorunmasına yönəlmiş tədbirlərin əhəmiyyətini vurğulayır. Hansenin fikrincə, "az resurslu ölkələrə dəstək göstərilmədən qlobal enerji keçidi ədalətsiz olacaq". Onun sözlərinə görə, COP29 çərçivəsində bu ölkələrin təsirlərinin spesifik tədbirlərlə aradan qaldırılması maliyyə dəstəyi və yeni texnologiyaların tətbiqi nəzərdən keçirilməlidir. Daha bir mühüm iştirakçı və iqlim texnologiyaları üzrə mütəxəssis Kristina Fiqueres də Azərbaycanın bu beynəlxalq tədbirə ev sahibliyi etməsini əhəmiyyətli addım olaraq qiymətləndirir. Fiqueres COP29-un ədalətli enerji keçidi anlayışının genişləndirilməsi üçün mühüm bir platforma olduğuna inandığını deyərək bildirib: "Azərbaycanda toplaşan dövlətlər, enerji tranzitinin ehtiyac duyduğu dəstəyi daha konkret və ədalətli formada göstərməlidirlər". Bu konfrans, həmçinin texnoloji dəstək və bərpaolunan enerji sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi üçün əhəmiyyətli platforma kimi qəbul edilir. COP29 çərçivəsində Azərbaycanın öz "yaşıl enerji" strategiyaları və təcrübələrini bölüşməsi də önəmli müzakirə mövzularından biridir.
COP29-un prezidenti Muxtar Babayev konfransda ölkənin iqlim dəyişmələri ilə mübarizədə əldə etdiyi nailiyyətləri və regional enerji təhlükəsizliyinə töhfələrini təqdim etməyi planlaşdırdıqlarını bildirib. Nazir qeyd edib ki, "Azərbaycan, regionda bərpa olunan enerji sahəsinə böyük sərmayələr yatırır və bu təcrübə digər ölkələr üçün nümunə ola bilər". Azərbaycanın "yaşıl enerji" strategiyalarını dünya ilə paylaşması, eyni zamanda qlobal enerji keçidinə ədalətli dəstək çağırışı kimi qəbul edilir. Yerli və beynəlxalq mütəxəssislərin fikrincə, COP29 konfransı inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin ortaq maraqları üçün əhəmiyyətli addımların atılmasına imkan yaradacaq.
İnkişaf etmiş ölkələr inkişaf etməkdə olan ölkələrin bu keçidə uyğunlaşmasını təmin etmək üçün çoxşaxəli strategiyalar həyata keçirməlidir. Bu strategiyaların bəzilərinə texnoloji dəstək, maliyyə yardımları və bərpaolunan enerji üzrə təhsil proqramları daxildir. Ədalətli enerji transformasiyası yalnız iqtisadi amilləri deyil, həm də sosial problemləri həll etməyi nəzərdə tutur. Enerji tranziti ilə məşğul olan təşkilatlar həssas qrupların qorunmasını və bu dəyişikliyin sosial təsirlərinin idarə olunmasını təmin etməlidir.
Enerji transformasiyasında beynəlxalq əməkdaşlıq inkişaf etməkdə olan ölkələrin bu keçidə uyğunlaşmasını asanlaşdırmaq üçün çox vacibdir. Beynəlxalq enerji təşkilatları iqlim dəyişmələri ilə mübarizə aparmaq üçün maliyyə mexanizmləri yaradırlar. Ədalətli enerji keçidi üçün xüsusi fondlar inkişaf etməkdə olan ölkələrə bərpaolunan enerji sahəsində yeni texnologiyalara çıxış imkanı verir. Bu sərmayələr, həmçinin enerji sektorunda işçi qüvvəsinin yenidən təlimini maliyyələşdirir və enerji keçidinə uyğun yeni sahələrin yaranmasına dəstək olur.
BMT-nin iqlim fondu inkişaf etməkdə olan ölkələrə iqlim dəyişmələrinin təsirlərinə qarşı tədbirlər almaq üçün maliyyə dəstəyi verir. Ancaq fondların davamlı və etibarlı olması üçün inkişaf etmiş ölkələr enerji dəyişmələri ilə əlaqədar vədlərinə sadiq qalmalı və lazımi məbləğləri təmin etməlidirlər. İnkişaf etmiş ölkələr, həmçinin enerji istehlakı vərdişlərini dəyişdirməli və enerji israfını azaltmaq üçün tədbirlər görməlidirlər. Yalnız bu halda enerji keçidi prosesinin daha ədalətli bir şəkildə həyata keçirilməsi mümkün olacaqdır.
Yusif ŞƏRİFZADƏ,
"Respublika".
