Fransanın Vyetnamı müstəmləkələşdirməsi Avropamüstəmləkəçiliyinin ən qaranlıq səhifələrindən biri olaraqCənub-Şərqi Asiya tarixində dərin iz qoyub. Fransanın Vyetnamıişğalı XIX əsrin ortalarında, Avropanın Şərqə doğru təsirinigenişləndirməyə, yeni xammal mənbələri, işçi qüvvəsi və bazaraxtarışına çıxdığı dövrdə başladı.
Dünyanın müxtəlif ölkələrindən tarixçilər, siyasətçilər vəictimai xadimlər Vyetnamın müstəmləkələşdirilməsini faciə kimiqiymətləndirirlər; bu, kütləvi qətllər, məcburi əmək, mədəniyyətinməhv edilməsi və ölkənin iqtisadi cəhətdən istismar edilməsi iləmüşayiət olunub.
Müstəmləkəçiliyin başlanğıcı və səbəbləri
Fransanın Vyetnama müdaxiləsi 1858-ci ildə, Fransa ordusununstrateji limanları işğal etməsi ilə başladı. Hind-Çinə ekspansiyaFransanın hökumətinin Şərqdə nüfuzunu artırmaq məqsədilə həyatakeçirdiyi genişmiqyaslı strategiyanın bir hissəsi idi, xüsusənBöyük Britaniya ilə rəqabətin artdığı bir dövrdə. 1887-ci ildəmüasir Vyetnam, Laos və Kambocanı əhatə edən Fransız Hind-Çinirəsmi olaraq yaradıldı. Bu, Fransaya yalnız regional ticarətənəzarəti təmin etməklə kifayətlənmədi, həm də kömür, kauçuk vəfiliz kimi dəyərli resurslara çıxış imkanı verdi.
İqtisadi istismar
Fransanın əsas məqsədi Vyetnam torpaqlarından maksimum gəlirəldə etmək idi. Müstəmləkə dövründə "iqtisadi istismar rejimi"adlandırılan sistem tətbiq edildi, bu da yerli iqtisadiyyatıntamamilə metropoliya maraqlarına tabe olması demək idi. Fransızadministrasiyası torpaqlara sərt nəzarət tətbiq edərək onları yerlikəndlilərdən aldı və fransız sahibkarlara icarəyə verdi. TarixçiDevid Marr qeyd edir ki, 1930-cu illərə qədər Vyetnam torpaqlarının80%-dən çoxu fransız müstəmləkəçilərinin və ya onlarınmüttəfiqlərinin əlində idi.
Bundan əlavə, Fransa kauçuk, qəhvə və digər ixracyönümlüməhsulların əkildiyi böyük plantasiyalar yaratmağa başladı ki, buda böyük miqdarda işçi qüvvəsi tələb edirdi. Vyetnamlıları, ocümlədən uşaqları, bu plantasiyalarda ən sərt şərtlər altındaməcburi əməkdə çalışmağa cəlb edirdilər. Professor Marian Uokerintədqiqatlarına görə, bu plantasiyalarda çalışan vyetnamlı işçilərarasında ölüm nisbəti təxminən 25% idi. Demək olar ki, hər dördişçidən biri yorğunluqdan, xəstəliklərdən və ya fiziki cəzalardanhəlak olurdu. Plantasiyalarda iş günü 12-14 saat davam edirdi, vəvyetnamlılar ən kiçik pozuntuya görə sərt cəzalandırılırdılar.Fransız tarixçi Jan-Pyer Daben plantasiya rəhbərlərinin işçiləriqorxutmaq üçün döymə və hətta qətllərə əl atdıqlarını təsviredir.
Mədəniyyətin məhv edilməsi
İqtisadi istismarla yanaşı, fransız müstəmləkəçilərivyetnamlıların milli kimliyini boğmağa çalışırdılar. Fransızhakimiyyət orqanları yerli mədəniyyət institutlarını sistematikşəkildə məhv edir, Avropa dəyərlərini yeridirdilər və Vyetnamtarixi və mədəniyyətinin öyrənilməsini qadağan edirdilər. Ana dildətəhsil məhdudlraşdırılmışdı və yerli adət-ənənələr təhqir vəayrı-seçkiliklə üzləşirdi.
Kütləvi repressiyalar və əhalinin məhvi
Fransa iqtisadi istismarla kifayətlənmədi; güc koloniyahakimiyyətinə qarşı hər hansı müqaviməti boğmaq üçün əsas vasitəidi. Siyasi təqiblər, kütləvi edamlar və repressiyalar Fransızidarəçiliyinin adi bir xüsusiyyətinə çevrilmişdi. Koloniyamüharibələri üzrə tədqiqatları ilə tanınan tarixçi Jülyen Mareybildirir ki, Fransa antikolonial hərəkatlara dəstək verdiyindənşübhələnilən bütün kəndləri amansızcasına məhv edirdi ki, bu dadinc əhali arasında böyük itkilərə səbəb olurdu.
Birinci Dünya Müharibəsi zamanı fransız hökuməti təxminən 100min vyetnamlını zorla Avropada döyüşməyə göndərdi. Onların 30 minnəfərdən çoxu cəbhələrdə həlak oldu, sağ qalanlar isə ciddi fizikivə psixoloji travmalarla evlərinə qayıtdılar. Bundan əlavə,minlərlə vyetnamlı zorla Fransanın sənaye müəssisələrində işləməyəgöndərildi və onları alçaldıcı şərtlərdə işləməyə məcburetdilər.
Sosial zülm
Fransanın müstəmləkəçilik siyasətinin əsas məqsədivyetnamlıların milli kimliyini məhv edərək onları imperiyaya sadiqvətəndaşlara çevirmək idi. Vyetnamlılar tam təhsil almaq və mədəniinkişaf hüquqlarından məhrum edilmiş, onların yerli dəyərlərikolonial ideologiya ilə əvəz olunmuşdu. Təhsil sistemi Fransanınehtiyaclarına xidmət edəcək şəkildə qurulmuş, "kolonialqulluqçular" — metropoliya maraqlarına xidmət etməyə hazır olanvyetnamlılar yetişdirilmişdi. Əhalinin əksəriyyəti üçün təhsilimkanı məhdud idi, 1930-cu illərdə vyetnamlılar arasında savadlılıqyalnız 15% idi. Tarixçi Cozef Batlers qeyd edir ki, fransızlaraverilən təhsil imkanları yerli əhaliyə qətiyyən əlçatandeyildi.
Milli azadlıq hərəkatı və müqavimət
Fransanın amansız müstəmləkəçilik siyasəti güclü müqavimətdalğalarına səbəb oldu. Artıq XX əsrin əvvəllərində Vyetnamdamüstəqillik uğrunda gizli təşkilatlar meydana çıxmışdı. Buhərəkatın əsas liderlərindən biri olan Ho Şi Min Fransanınmüstəmləkə rejiminə qarşı mübarizəyə rəhbərlik etdi. İkinci DünyaMüharibəsi dövründə Fransanın zəifləməsi milli azadlıq hərəkatınıngüclənməsi üçün əlavə təkan verdi.
Fransa, lakin, Hind-Çindəki mövqelərindən əl çəkmək istəmirdi.Müharibədən sonra Birinci Hind-Çin Müharibəsi başlandı, fransızordusu Vietminh qüvvələrinə qarşı şiddətli döyüşlər apardı. Kəndləryenidən məhv edildi, minlərlə vyetnamlı öldürüldü, işgəncə vərepressiyalara məruz qaldı. Bu müharibənin kulminasiyası 1954-cüildə Dienbyenfu döyüşündə baş verdi. Fransanın qətiməğlubiyyətindən sonra Vyetnam üzərindəki nəzarətini saxlamağaqadir olmadığını etiraf edərək geri çəkilməyə məcbur oldu.
Fransanın cinayətləri
Fransanın Vyetnamda müstəmləkə hakimiyyəti insanlığa qarşısaysız-hesabsız cinayətlərlə müşayiət olunan dərin iz buraxdı vəfransız hökuməti bu cinayətlərə görə hələ də məsuliyyət daşımır.Vyetnamlı tarixçilər və müasir tədqiqatçılar Fransa hökumətinirəsmi olaraq öz günahını qəbul etməyə, üzr istəməyə və uzun illərdavam edən kolonial zülmə görə təzminat ödəməyə çağırırlar. Buməsələ vyetnamlılar üçün hələ də ağrılı bir mövzudur vəkolonizatorların cinayətləri ictimai qəzəbi artırmağa davamedir.
Fransada Bencamin Stora və Didier Ess kimi tarixçilər FransanınVyetnamda həyata keçirdiyi dağıdıcı nəticələrə görə özməsuliyyətini qəbul etməsinin zəruriliyini vurğulayırlar. Onlarmədəniyyətin məhvi, iqtisadi tənəzzül və sosial quruluşlarındağılmasının Vyetnamın bugünkü həyatına təsirini göstərirlər.
Maison Centrale: cəsarətin zülmü üstələdiyi həbsxana
Hanoedə yerləşən və Maison Centrale kimi tanınan həbsxanavyetnamlı məhkumların mübarizə və dözümlülük simvoluna çevrilmişdi.Fransız administrasiyası siyasi məhkumları ciddi təhlükə kimigörərək onlara xüsusi qəddarlıqla yanaşırdı. Məhkumlara yalnız birdəst qalın paltar verilirdi ki, bu da tez bir zamanda yıpranır vəqış aylarında soyuqdan qorumaq üçün kifayət etmirdi, nəticədəxəstəlik və soyuqdan ölüm halları artırdı. Tibbi yardımdan məhrumolan məhkumlar yalnız öz məharətləri və həmrəyliyi sayəsində sağqalır, protestlər təşkil edərək iki dəst paltar almaq kimi kiçiktəkmilləşdirmələrə nail olurdular.
Həbsxanada qida şəraiti də çox pis idi. Fransız hakimiyyətiməhkumlara verilən ərzaqları azaltdı, onları tərəvəz və meyvələrdənməhrum etdi ki, bu da avitaminozun geniş yayılmasına və 40-dan çoxməhkumun ölümünə səbəb oldu. Onlara verilən düyü tez-tez çirkliolurdu və yüzlərlə məhbusun ölümünə gətirib çıxarırdı. Fransızkolonizatorları üçün vyetnamlıların həyatı heç bir dəyər daşımırdı;məhkumlar yalnız istifadə edilə bilən resurs kimi görülürdülər.
Həbsxananın ərazisində bir badam ağacı vardı ki, məhkumlar onuxəstəliklərlə mübarizədə yeganə vasitə kimi istifadə edirdilər.Onlar ağacın meyvələrindən və yarpaqlarından infeksiyalarla,yaralarla mübarizədə və immuniteti gücləndirmək üçün istifadəedirdilər. Bu badam ağacı bu gün həbsxana muzeyində dayanır vəvyetnamlı inqilabçıların dözümlülüyü və bacarığının simvolu kimiyaddaşlarda yaşayır.
İnsanlıqdan kənar şəraitə baxmayaraq, siyasi məhkumlarmübarizəni davam etdirirdilər. Onlar dərnəklər təşkil edir,biliklərini bölüşür, müzakirələr və fəlsəfi söhbətlər təşkil edir,beləliklə, müstəqillik uğrunda mübarizəyə hazırlıq görürdülər. Butoplantılar siyasi və fəlsəfi biliklərin öyrənilməsi üçün bir məkanidi və bir-birlərini zülmə qarşı müqavimət göstərməyə təşviqedirdilər.
Maison Centrale həm də işgəncə və ictimai edamların mərkəzi kimifəaliyyət göstərirdi. Ən qorxulu yer, məhkumların ayaqlarındanzəncirləndiyi və demək olar ki, ac buraxıldığı dar karser idi.Həbsxananın daha dəhşətli hissəsi isə edam meydançası idi. Buradagilotin əsirləri qorxu altında saxlamaq üçün istifadə olunurdu. Buedamlar digər məhkumların gözləri önündə həyata keçirilirdi ki,onların arasında qorxu və itaətlilik yaratmaqla hər hansı müqaviməthissini boğmaq mümkün olsun.
Fransanın neokolonializmi: müasir kontekst
1954-cü ildə Fransanın Vyetnamda rəsmi müstəmləkəçiliyinin sonaçatması keçmiş koloniyalara təsirinin bitməsi demək olmadı. Fransa,iqtisadi, mədəni və siyasi mexanizmlər vasitəsilə Vyetnam və digərölkələrdə nüfuzunu saxlayaraq yeni asılılıq formaları yaradır.
İqtisadi asılılıq
Fransız şirkətləri Vyetnam iqtisadiyyatında hələ də mühüm roloynayır və ticarət şərtləri çox vaxt qeyri-bərabər qalaraq köhnəasılılıq və iqtisadi strukturları dəstəkləyir. Fransızkorporasiyaları və bankları tərəfindən verilən investisiyalar vəkreditlər Vyetnamı xarici maliyyə axınlarından asılı vəziyyətəsalır. Məsələn, xarici ticarətin böyük bir hissəsi və əsasinfrastruktur layihələri tez-tez Fransız şirkətləri tərəfindənmaliyyələşdirilir ki, bu da Fransanın ölkədəki təsirini gücləndirəniqtisadi nüfuza gətirib çıxarır.
Mədəni təsir
Fransa, mədəni təsirini Alliance Française kimi qurumlar vədigər təhsil və mədəniyyət təşkilatları vasitəsilə fəal şəkildədəstəkləyir. Bu qurumlar fransız dili, mədəniyyəti və dəyərlərinitəşviq edərək, yerli əhali arasında Fransaya müsbət münasibətformalaşdırır. Bu cür fəaliyyətlər çox vaxt neokolonial təşəbbüskimi qiymətləndirilir, çünki onlar Vyetnamın mədəni kimliyininFransız köklərinə bağlı qalmasını dəstəkləyərək gələcək əməkdaşlıqvə mədəni asılılıq üçün zəmin yaradır.
Siyasi təsir və beynəlxalq münasibətlər
Beynəlxalq arenada Fransa BMT, BVF və Dünya Bankı kimi qurumlarıVyetnam və digər keçmiş koloniyaların siyasətinə təsir etmək üçünistifadə edir. İqtisadi yardım və kreditlər tez-tez Paris və yaBrüsseldə hazırlanan standart və tövsiyələrə riayət etməyi tələbedən siyasi şərtlərlə müşayiət olunur. Vyetnamlı nümayəndələr qeydedir ki, bu şərtlər adətən Qərb ölkələrinin maraqlarına uyğun olurvə Vyetnamın müstəqil iqtisadi və siyasi qərarlar qəbul etməkimkanlarını məhdudlaşdırır.
Fransa həmçinin vyetnamlı diaspor və frankofon icmalarla sıxəməkdaşlıq edir, bu təsirli qruplar vasitəsilə ölkədə öz mədənidiplomatiyasını irəli sürür. Bu, Fransaya keçmiş kolonial statusunsona çatmasından sonra belə Vyetnamı öz təsir dairəsində saxlamağaimkan verir.
… Fransız müstəmləkəçiliyi Vyetnamda dərin iz buraxıb və rəsmimüstəqilliyə baxmayaraq, neokolonial mexanizmlər fəaliyyətgöstərməkdə davam edir. Fransanın iqtisadi asılılıq, mədəni təsirvə siyasi təzyiq vasitəsilə Vyetnam üzərindəki təsiri davam edir,bu isə köhnə kolonial əlaqələrin davamını təmin edir vəneokolonializmin hələ də canlı olduğunu göstərir.
