Bakı, TurkicWorld
10 aprel 1894-cü ildə Özbəkistanın Daşkənd şəhərində anadan olub. Müsəlman məktəbində, Rus-Tüzem Məktəbində və Əbulqasım Şeyx Mədrəsəsində təhsil alıb. Daha sonra təhsilini Moskvada Ədəbiyyat Kursunda davam etdirib. 1917-ci il Oktyabr İnqilabından sonra, Köhnə Şəhər Qida Komitəsində baş katib, Azıq İşləri qəzetində redaktor, Həmkarlar İttifaqları Birliyində katib vəzifəsində çalışıb. Mushtum jurnalının təsisçiliyini edib. Əsərlərində Culkunbay, Cu-bay, Dümbülbay, Dümbülnisa, Kelvek Mahzum, Taşpolat Teceng, Avsar təxəllüslərindən istifadə edib.
1914-cü ildə Rəhbərbanu Rəsulməhəmməd ilə evlənən Abdullah Qədiri bu evlilikdən Nəzifə (1916-1987), Həbibullah (1918-1988), Edibə (1924-2010), Məsud (1926-1997) və Anisə (1928-2011) adlı övladlar sahibi olur.
Abdullah Qədirinin ədəbi fəaliyyətlərinin başlanğıcı 1910-cu illərin ortalarına təsadüf edir. "Sədayi Türkistan" qəzetinin ilk nömrəsində (1 aprel 1914) "Toshkent Xəbərləri" bölümündə "Yeni Məscid və Məktəb" başlıqlı xəbəri dərc olunur. Daha sonra onun "Toy", "Əhvalımız", "Millətimə Bir Qərar", "Fikir Eyləgil" adlı şeirləri; "Bəxtsiz Gəvəzə" adlı teatr əsəri; "Cavanbaz" adlı hekayəsi yayımlanır. Bu əsərlər, Qədirinin ədəbi fəaliyyətinin ilk nümunələri olaraq cədidçilərə xas maarifçi ruhu daşıyır. Yazıçının 1916-cı ildə yazdığı "Uloqda" adlı hekayəsi ilə ədəbi-nəzəri kriteriyalara uyğun realist özbək hekayəçiliyi başlamış olur. Onun hekayələrində realizm və ədalət ön planda durur.
Yazıçı, kiçik həcmli əsərləri üzərində diqqətlə işləyirdi. Məsələn, 1924-cü ildə nəşr olunan "Gözəl Yazıçılar" antologiyasına daxil edilmiş "Cinlər Məclisi" adlı hekayəsinin burada yer alan nüsxəsi ilə daha sonra yayımlanan nüsxələri müqayisə edildikdə, onun əsərləri üzərində dəfələrlə çalışdığı, əsərlərində sənətkarlığa və ədalətə böyük önəm verdiyi görünür.
Abdullah Qadiri ədəbi həyatını mətbuat və nəşriyyat işlərinə həsr edir. O, sosial-siyasi mövzularda yüzlərlə məqalə, satirik əsərlər yazır. "Kelvek Mahzumun Xatirə Dəftərindən", "Taşpolat Teceng Nə Deyir?" adlı əsərləri ilə o, yumoru "xarakter yumoru" səviyyəsinə çatdırır.
Həyatı müşahidə edərək, insanlıqa uyğun görmədiyi hadisələrə satirik-tənqidi yanaşma sərgilədi. Bu da onu “Satira Kralı”na çevirdi. Dövrün bəzi yazıçıları ilə mətbuat və nəşriyyatda mübahisələrə girdi. "Cəsarət Günah Deyil", "Hayqırtıçı", "İnadçı Kor" başlıqlı məqalələri bu müzakirələrin nəticəsində meydana gəldi. 1926-cı ildə Mushtum jurnalında "Toplanmış Danışıqlar" məqaləsi dərc olundu. Məqalədəki “yüksək vəzifəli rəhbərlərə toxunan tikanlı sözləri” səbəbindən və bəzi həmkarlarının böhtanları üzündən 8 mart 1926-cı ildə həbs olundu.
Abdullah Qadirinin (Culkunbay) 15-17 iyun 1926-cı ildə baş tutan məhkəmə çıxışında bu məqalənin mahiyyəti və satira növünün təbiəti təhlil edilərək məqalədəki fikirlərin Avsarın dili ilə yalnız işçi və kəndlilərin mənafeyini qorumaq məqsədi daşıdığı, hökumət məmurlarına qarşı deyilənlərin “dostca zarafat” olduğu bildirilir. Həmçinin bu məhkəmədə o, böhtan atanlar haqqında belə deyir: “Yalnız, bir neçə nəfərin məqaləni öz tərəzi gözlərinə qoyaraq onu zərərli hesab etməsi, mənə qarşı düşmənçilikdən və iftiradan başqa bir şey deyil.”. O, burada da öz əsərlərinin həqiqəti əks etdirdiyini və fikirlərinin doğru olduğunu cəsarətlə sübut edir və müdafiəsini belə tamamlayır: “Mən, haqq yolunda başı kəsilsə də, ‘ah’ deyəcək biri deyiləm.”
Abdullah Qadirinin bacarığını nümayiş etdirən "Xudayar Xan və onun münsirlərinin həyatından alınmış" "Mehrabdakı Əqrəb" adlı tarixi roman 1928-ci ildə yazılmışdır. Bu əsərdə Xanlıq dövründə xalqın həyatı və saraydakı intriqalarla yanaşı, iki aşiq olan Ənvər ilə Rəna arasındakı sevgi olduqca təsirli bir şəkildə təsvir edilir. Romandakı personajların xüsusiyyətlərinin verilməsində və mövzunun işlənməsində Qədirinin bacarığı diqqət çəkir.
Onun genişmiqyaslı əsərlərindən biri də "Çapacı Abit" adlı uzun hekayədir. Yaşadığı zamanın aktual mövzularının işlənildiyi bu əsər 1932-1934-cü illərdə yazılır və 1935-ci ildə kitab şəklində nəşr olunur. Əsərdə XX əsrin 30-cu illərində Özbəkistanda həyata keçirilən kənd təsərrüfatı islahatları ədəbi şəkildə təqdim edilir.
Abdullah Qədirinin başda "Kelvek Mahzumun Xatirə Dəftərindən" və "Taşpolat Teceng Nə Deyir?" olmaqla onlarla satirik-humoristik əsəri vardır. Onun jurnalistika, tərcüməçilik fəaliyyəti də olduqca genişdir. O, Rus ədəbiyyatından Çexovun "Buqələmun" dünya ədəbiyyatından D. Diderotun "Dindar Qadın" (parça), A. Dodgenin "Şad Avqustinin Müqəddəs Duası", E. Zolanın "Lord" (parça), "Ruma" (parça), "Everqard Evliyanın Kəraməti", M. Twainin "Şaşaalıq və Dilənçilik", "Müqəddəs İnkvizisiya Rahiblərinin Maraqlı Dələduzluqları", "Rahiblərin Qəriblikləri", E. Keyroşun "Pater Amuranın Cinayəti" (parça), V. Margertin "Dost" (parça), S. J. Qusev-Orenburqskinin "Kahetinka" adlı əsərlərini özbək dilinə tərcümə etmişdir.
Hər nə qədər o, orijinal əsərlər təqdim edərək xalqının mənəvi xəzinəsini zənginləşdirmiş olsa da, sosialist rejimə xidmət edənlər onu xalqa xəyanət etməkdə günahlandırırdılar. Abdullah Qədiri, 31 dekabr 1937-ci ildə həbs edilir və 4 oktyabr 1938-ci ildə xalq düşməni damğası ilə edam olunur.
