Türkiyə və türklərlə ilk tanışlığım atamın şəxsi kitabxanasındakı türkcə kitablardan başlayıb. 10-11 yaşlarımdan 17 cildlik “Türkiye Ansiklopedisi”ni vərəqlədiyimi xatırlayıram. Yaşım artdıqca bədii ədəbiyyat oxumağa başladım. Və təbii ki, Nazim Hikmətdən başladım. Çünki o zamanlar onun 8 cildlik “Bütün Eserleri” bizdə də vardı. Bu kitablar Bolqarıstanın “Narodna Prosveta” nəşriyyatında çap olunduğu üçün onlar Moskvadakı xüsusi kitab mağazasında satılırdı.
“Türkiye Ansiklopedisi” isə Sofiyada deyil, İstanbulda çap olunmuşdu və atam ensiklopediyanı bir gəmi kapitanından çox böyük pula almışdı. O vaxt bu kitabları almaq da təhlükəli idi, saxlamaq da. Mənfur rejim hələ dağılmamışdı…
* * *
“Narodna Prosveta” (bolq. Xalq Maarifi) 1945-ci ildə Bolqarıstanda yaradılmış dövlət nəşriyyatıdır. Rəsmi Sofiya 1949-cu ildə “Kitab çapı haqda” qanun qəbul edir və bütün poliqrafiya sənayesi dövlətin əlinə keçir. Gizli məqsədlərdən biri Bolqarıstandakı türklərin nə oxuduqlarını nəzarətə almaq idi. Moskva isə bu kitabları yaymaqla Sovet İttifaqındakı türk milliyyətçiliyinə qarşı türkcə sosialist təmayüllü kitabları təbliğ etdiyinə inanırdı.
Təsadüfi deyil ki, Sovet dövründə satılanlar əsasən sol təmatüllü ədəbiyyat adamlarının –Nazim Hikmət, Aziz Nesin, Sabahattin Ali, Haldun Taner, Orhan Veli və b. kitabları idi. M. Akif Ersoy, Abdülhak Hamit, Yahya Bayatlı, N. Fazıl Kısakürek, Arif Nihat Asya və başqaları isə yasaqlı idilər. Onlardan bəzilərini ilk dəfə əlimə 1981-ci ildə aldım. Özü də Almaniya Demokratik Respublikasında, yəni sosialist Almaniyasının Karl Marks Ştadt şəhərində...
* * *
Sovetin nəyi də olmasa maraqlı, macəra dolu tələbəlik həyatı var idi. 3-cü kursun sonunda insitutumuzdan seçilmiş 25 nəfər tələbə Tələbə İnşaat Dəstəsilə Almaniya Demokratik Respublikasının Karl Marks Ştadt şəhərinə (indiki Kemnits) getdik. Avropanın hər ölkəsindən bir, Sovet İttifaqından isə iki dəstə var idi – biz və Moskva Dövlət Universiteti. 700-ə yaxın tələbə Karl Marks Ştadt universitetinin kampusunda yaşayırdı.
Dəstəmizdə bircə qız var idi – bu gün məşhur televiziya aparıcısı, gözəllər gözəli Nərgiz Cəlilova. Elə dəstəmizə də “Nərgiz” adını vermişdik. 15 gün Saksoniya əyalətində dəmir yolları üçün kabel çəkirdik. Sonrakı 15 gündə də Veymar, Drezden, Buxenvald və Berlini gəzdik.
Səhər 5.30-da yuxudan qalxır, 6.30-dan 15.30-a qədər çalışırdıq. Sonra isə sərbəst idik; diskotekalar, idman yarışları, sinema. Gəldiyimiz günün axşamı tələbə yeməkxanasından çıxarkən qulaqlarıma inanmadım: arxamda TÜRKCƏ (!!!) danışırdılar. Donub qalmışdım, qorxumdan dönüb arxama baxmaq istəmirdim – birdən yanılaram, birdən onlar TÜRK yox başqaları olarlar…
O günə qədər türkcə danışığı ancaq radioda eşitmişdim, canlı Türk isə görməmişdim. Arxamdan gələnlər Federativ Almaniya tələbə dəstəsinin 5 türk üzvü idi. Biri solçu, 4-ü isə milliyyətçilər idilər: Mustafa, Hasan, Süleyman və Ali. Onlarla ilk gecəni yatmamış, səhərə qədər söhbət etmişdik (Solçu olan rus tələbələrə yaxınlıq eləmək istəmişdi, onlar da üz verməmişdilər).
Bu sətirləri yazarkən də hisslərimi boğa bilmirəm, həyatda yaşadığım ən önəmli günlərdən biri idi; Türklərlə danışırdım, sarılaraq, sevinc və göz yaşı ilə...Türk olduğumu anlayırdım, əmin olmuşdum o gecə…
* * *
Kampusda keçirilən futbol turnirində finala Federativ Almaniya komandası ilə moskvalılar çıxdılar. Mustafagil alman komandasının əsas oyunçuları idilər. Mən də onlara dəstək üçün finala baxmağa getdim. Oyuna yarım saat qalmış dedilər ki, hakim gəlməyib. Sağa-sola baxıb finalı mənə həvalə elədilər.
İlk dəfə hakimlik edirdim. Oyun 0-0 hesabı ilə bitirdi ki, almanların son hücumunda Hasanın ayağı cərimə meydanında dolaşdı və tappılti ilə yerə düşdü. Nə bir təmas var idi, nə də qayda pozuntusu. Mən düşünmədən 11 metrəni göstərdim. Üstümə gələn ruslara bir sifət göstərdim ki, geri çəkildilər. Mustafa penaltını qola çevirdi. Maç bitdi, kuboku alman komandası aldı.
Ertəsi gün axşam bizimkilər iclas keçirdilər. İçimizdən biri (hamı onun kim olduğunu və hara işlədiyini yaxşı bilirdi) məni satmışdı. Komandirimiz (fəlsəfə kafedrasının dosenti idi) mənə xəbərdarlıq elan etdi və “Boz qurdçularla” dostluq etdiyimə görə Bakıya qayıdan kimi ali məktəbdən qovulacağımı söylədi. İclas Nərgiz Cəlilovanın hıçqıraraq ağlaması ilə bitdi.
Mən nə də olsa institutdan qovulacam deyə açıq-aşkar bütün boş vaxtlarımı axıra qədər türklərlə keçirdim. Hədiyyə etdikləri 3 kitabı – “Safahat” (M.A. Ersoy), “Kaldırımlar” (N.F. Kısakürek) və A.N. Asyanın şerlərini Polşa-Sovet sərhədində rus sərhədçilərininin diqqətindən yayındırıb evə gətirdim…
Sentyabr ayında məni rektorluğa çağırdılar. Allah akademik Azad Mirzəcanzadəyə rəhmət eləsin, onun sayəsində qovulmaqdan qurtuldum. Rektora, akademik İsmayıl İbrahimova sərt bir şəkildə “O cavan olğan burada qalıb oxuyacaq” demişdi. Onun şəksiz nüfuzu öz rolunu oynadı.
* * *
3 il sonra isə aspiranturaya daxil oldum – Azad müəllim elmi rəhbərim oldu…
Hərdən instituta nümayişkarcasına Mustafanın mənə hədiyyə etdiyi futbolka ilə gedirdim. Futbolkanın üzərində qurd rəsmi, üstündə isə “Turan” yazılmışdı. Yaman forslanırdım o futbolkanı geyəndə.
Bir o maykanı ilk dəfə geyəndə forslanmışdım, bir də oğlum olanda.
9 il sonra oğlum oldu. Adını Turan qoydum…
