“Hər hansı bir “Rusiya imperiyası”ndan danışmağın mənası yoxdur"
Azərbaycanın əməkdar hüquqşünası, Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki, hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimov Minval.az nəşrinin baş redaktoru Emil Mustafayevə eksklüziv müsahibə verib və Rusiyanın Rusiyaya son səfərini dəyərləndirib. Müsahibədə professor Putinin Bakıya səfərinə, Ukrayna münaqişəsinə toxunub, İrəvanın Qərbə üz tutmasının nə ilə nəticələnə biləcəyini, 44 günlük müharibədə qələbəyə səbəb olan amillərdən bəhs edib.
Musavat.com professor İlham Rəhimovun müsahibəsini oxuculara təqdim edir:
— İlham müəllim, hər vaxtınız xeyir. Vladimir Putin avqustun 18-19-da Bakıda dövlət səfərində olub. Azərbaycan və Rusiya dövlət başçıları mütəmadi olaraq görüşürlər. Bu yaxınlarda beş belə görüş olduğu yadımdadır. Təbii ki, bunlar Azərbaycanda deyil, ölkədən kənarda, Rusiyada baş tutub - bunlar həm də Azərbaycan rəhbərinin getdiyi qeyri-rəsmi zirvə görüşləri idi. Rusiya liderinin Bakıya son səfərini necə qiymətləndirirsiniz?
- Müsbət. Ümumiyyətlə, Vladimir Putinin Azərbaycana bütün səfərləri, xatırladığım qədər, həmişə çox müsbət nəticələr verib - həm Azərbaycan, həm də Rusiya üçün. Və bu səfər də istisna olmadı.
- Jurnalistlər bir maraqlı detala diqqət yetirdilər: Vladimir Putin İlham Əliyevin maşınına oturdu və onlar birlikdə şəhəri gəzdilər. Belə hallara nadir hallarda rast gəlinir. Putin nadir hallarda başqa ölkələrin liderlərinin avtomobilinə minir. Bunu simvolik jest kimi qəbul etmək olarmı? Bu nə demək ola bilər? Bu, tərəflər arasında münasibətlərdə yaxınlıq və səmimiyyətdən xəbər verirmi?
- Bu, həqiqətən də nadir haldır. Yadıma gəlmir ki, Azərbaycan prezidenti başqa liderlərə belə jest edib, özü sükan arxasına keçib qonağa Bakını göstərsin. Bu, çox güman ki, aralarındakı inam və isti münasibətdən irəli gəlir. Ola bilsin ki, Vladimir Putin özü İlham Əliyevdən onu şəhərdə gəzintiyə çıxarmağı xahiş edib, çünki şəxsi ünsiyyətdən bilirəm ki, Putin Bakıya, bakılılara və ümumilikdə Azərbaycan xalqına səmimi rəğbət bəsləyir. Hələ 2016-cı ildə Bakıda olarkən Vladimir Vladimiroviç məni səhər yeməyinə dəvət etdi. Sonra ondan şəhərimizlə bağlı təəssüratlarını soruşdum. Prezident belə cavab verdi: “Bilirsən, İlham, rəhmətlik Heydər Əliyev bugünkü Bakını görsəydi, oğlu ilə fəxr edərdi”. Demək istədiyim odur ki, ola bilsin, Vladimir Putinlə prezidentimiz Bakı haqqında danışıblar və İlham Əliyev onu şəhərdə gəzintiyə çıxarmağı təklif edib. Mən bunda qeyri-adi heç nə görmürəm, lakin bu, dövlətlərarası əlaqələrdə böyük əhəmiyyət kəsb edən liderlər arasında etibarlı və yaxşı münasibətləri bir daha təsdiqləyir.
- Putinin sözlərini qeyd etdiniz. Əslində, o, İlham Əliyevlə son görüşdə bu haqda danışdı: Bakını yüksək qiymətləndirdi, şəhərin regionda bir növ vahəyə çevrildiyini dedi, ölkədə rus dilinin rolunu, onun inkişafı və ona münasibətini qeyd etdi. Bəs bu dəfə Bakıda onunla görüşünüz oldumu?
— Vladimir Vladimiroviçlə görüşümüz onun Bakıya səfərindən təxminən bir həftə sonra baş tutdu.
- Sirr deyilsə, nə barədə danışdınız?
- İnciməyin, amma elə şeylər var ki, danışmaq olar, elələri də var ki, onları ictimailəşdirmək olmaz. Təbii ki, elə şeylər var ki, onlardan ümumiyyətlə danışmaq olmaz. Hər kəsə məlumdur ki, iki liderin müzakirə etdiyi məsələlərdən biri də Sankt-Peterburq Universitetinin bazasında Rusiya-Azərbaycan Universitetinin yaradılması olub. Mən V.V.Putinin bu ideyanı prezidentimizə təklif edəcəyini o, Bakıya gəlməzdən öncə bilirdim. Çünki Rusiya tərəfi mənə bu universitetin Qəyyumlar Şurasının sədri olmağı təklif etmişdi.
-İki il əvvəl Bakı ilə Moskva arasında Müttəfiqlik Bəyannaməsi imzalandı. O vaxtdan bəri, ekspertlərin fikrincə, münasibətlərdə dəyişikliklər olub, ən azı informasiya sahəsində biz Azərbaycana daha az hücumlar görürük, çünki sənədə görə, tərəflər bir-birinə qarşı bu cür iradlar bildirməyi dayandırmağa söz veriblər. Bəyannamənin imzalanmasından sonra ölkələr arasında münasibətlərin daha yaxşı səviyyəyə çatması ilə bağlı qiymətləndirmə ilə razısınızmı?
-Mən Bəyannamənin məzmunu ilə yaxşı tanışam və onun imzalanmasından iki ildən artıq vaxt keçir. Hesab edirəm ki, Azərbaycanla Rusiya arasında münasibətlər, iki dövlət arasında inteqrasiya daha da dərinləşib. Bu, bu sənədin məzmununun uğurla həyata keçirilməsinin sübutudur.
-Ancaq adını çəkməyəcəym bir Duma deputatı var, vaxtaşırı Azərbaycan əleyhinə tezislər səsləndirir. Bu tezislər ona açıq-aşkar İrəvandan ötürülür. Bu, Bakıda müəyyən narahatlıq doğurur, çünki biz Azərbaycan parlamentinin Rusiyaya qarşı oxşar hərəkətlərini müşahidə etmirik. Təbii ki, bu deputat yüksək səviyyəli şəxs deyil, amma yenə də münasibətləri korlamağa çalışan belə elementlərlə necə davranmaq olar?
- Heç cür. Dövlət Dumasının deputatı öz fikirlərini ifadə etmək hüququna malik olan azad bir şəxsdir. Lakin onun açıqlamaları heç bir şəkildə iki lider arasında münasibətlərin siyasətinə təsir göstərmir. Bir şey aydındır: Azərbaycanla Rusiya arasında həll olunmamış problem yoxdur. Ayrı-ayrı siyasətçilərin açıqlamaları isə sadəcə onların şəxsi fikridir, bunu dövlətin rəsmi mövqeyi kimi qəbul etmək olmaz.
- İndi Rusiyanın problemli qonşusu var - Ermənistan. Əvvəllər onların arasındakı münasibət normal idi, amma sonra pisləşməyə başladı, indi isə yoxdur. Demək olarmı ki, İrəvana uzun müddətdir regionda özünün forpostu kimi baxan Moskva indi Azərbaycan sabit olduğu üçün ölkəmizə etibarlı müttəfiq kimi güvənir?
— Azərbaycan təkcə Rusiya ilə deyil, digər dövlətlərlə də münasibətlərində həmişə sabit olub. Ermənistana gəlincə, onların Rusiya ilə münasibətləri həqiqətən də kifayət qədər mürəkkəbdir. Səbəbləri isə hamıya bəllidir: bir dövlət kimi mövcudluğunu məhz Rusiyaya borclu olan Ermənistan ondan üz döndərib. Təbii ki, öz yolunu və inkişafını necə müəyyənləşdirmək bu ölkənin seçimidir. Hesab edirəm ki, Ermənistan Rusiyadan tamamilə və qəti şəkildə üz döndərərsə, onu böyük çətinliklər gözləyir.
-Lakin bu, Qərbin sevimli taktikasıdır. Biz bunu Gürcüstanın, Ukraynanın timsalında görmüşük, indi isə Ermənistanın timsalında görürük ki, Qərb necə sabitliyi pozmağa, Ermənistanla Rusiya arasında münasibətləri korlamağa çalışır. Bununla belə, bir məqama da toxunaq: Qərbin, ABŞ-ın və Avropa İttifaqının bizim regionda necə möhkəmlənməyə çalışdığını görürük və Ermənistan bunun üçün portal açıb – Aİ-nin müşahidəçi missiyası onun ərazisində yerləşir. Bakıya və hətta Moskvaya görə (Rusiyanın Bakıdakı səfiri bu yaxınlarda bu haqda danışıb), missiya Azərbaycana, İrana, hətta Rusiyaya qarşı kəşfiyyat məlumatları toplayır. Sizcə, Ermənistan Qərbə üz tutsa və ikincisi regionda destruktiv fəaliyyətini davam etdirmək qərarına gəlsə, Ermənistanı gələcəkdə Rusiyaya qarşı mümkün təxribatlar üçün tramplinə çevirsə, Moskvanın bu hərəkətləri dayandırmaq planı varmı?
- Sual mürəkkəbdir. Ona görə də qısa cavab verməyə çalışacağam. Bir şey aydındır: geosiyasi mövqelər baxımından Ermənistan ABŞ üçün böyük dəyərə malikdir. İqtisadi baxımdan Amerikanı cəlb etmir. Geosiyasət başqa məsələdir və bu mənada Qərbin strateji hədəfləri var. Bu, ilk növbədə İrana aiddir. Belə bir sual qoyun: ABŞ-ın Ermənistandakı səfirliyi hansı səbəblərə görə ən çox işçiyə malikdir? ABŞ Ermənistana stavka edir, bununla da İrəvanla Moskva arasında münasibətləri pisləşdirir, Ermənistanı buna sövq edir. Bütün bunlar mənə 2014-cü ildən əvvəl Ukraynada baş vermiş hadisələri xatırladır. Orada da hər şey eyni cür başladı: gəlib Ukraynanı silah və pulla təmin etdilər. İndi də eyni şey baş verir.
— Keçək Ukrayna mövzusuna. Vladimir Putinin Bakıya səfəri Rusiya üçün dramatik məqamda, Ukrayna ordusunun Kursk vilayətinə hücumu zamanı baş tutdu, lakin Rusiya prezidenti səfəri ləğv etmədi. Cəbhə xəttindəki vəziyyətə münasibətinizi bilmək istərdim. Müharibə uzun müddətdir ki, davam edir, Moskvadan danışıqların mümkün olduğu barədə bəyanatlar verilir, lakin Böyük Britaniya və ABŞ onların qarşısını alır. Bu barədə təkcə Moskva danışmır - bir müddət sonra hamının yalan adlandırdığı bu məlumatı indi Türkiyə, hətta Amerika mənbələri də təsdiqləyir. “The Washington Post” yazıb ki, İstanbulda tərəflər razılaşmaya yaxın olublar, lakin sonradan ABŞ-nin göstərişinə əsasən Böyük Britaniyanın müdaxiləsi ilə hər şey puç olub. Bu mərhələdə baş verənləri necə qiymətləndirə bilərsiniz?
- Gəlin ondan başlayaq ki, istənilən müharibə pisdir. Buna görə də, prinsipcə, mən bütün müharibələrin əleyhinəyəm, çünki müharibə qurbanlardan, itkilərdən və iztirablardan ibarətdir. İstənilən prosesdə, o cümlədən münaqişəli vəziyyətlərdə üç komponent var: prosesin özü, nəticə və bu prosesin səbəbləri. Münaqişəyə gətirib çıxaran səbəbləri nəzərə almadan danışmaq, bu və ya digər tərəfi günahlandırmaq birtərəfli yanaşmadır. Deməli, tərəfləri münaqişəyə sövq edən bəzi səbəblər və şərait var idi. Əgər Rusiyanın həqiqətən də Ukrayna ərazisinin bir hissəsini ilhaq etmək niyyəti var idisə, bəs niyə o, Avropa ölkələri ilə birlikdə bütün şərq ərazisinin Ukraynanın tərkibində qalmasını, lakin rus dilində danışmaq və rus məktəblərində oxumaq hüququ olmaqla mədəni muxtariyyət verilməsi şərti ilə Minsk razılaşmalarını imzaladı? Ukraynalılar niyə bundan imtina etdilər? Amma o zaman ABŞ başda olmaqla Qərb bu prosesə müdaxilə etməsəydi, bütün bunlar baş verməzdi. Minsk razılaşmaları pozuldu, Ukrayna tərəfi anqlo-sakslara qulaq asaraq onu rədd etdi və bu sənədo cırıb atdılar. Bu nəyə gətirib çıxardı? Donetsk və Luqansk vilayətlərini Ukraynaya tabe olmağa məcbur etmək cəhdləri bu gün gördüyümüz vəziyyətə gətirib çıxardı.
- Sizcə, bu müharibə necə başa çatacaq? Təbii ki, indi birmənalı proqnozlar vermək çətindir.
-Hətta İngiltərə ilə Fransa arasındakı “Yüzillik müharibə” də sülh müqaviləsi ilə başa çatıb, istənilən müharibə həmişə sülhlə başa çatır.
- İcazə verin, bu sualı dəyişdirim: müharibə Ukrayna üçün nə ilə nətəcələnəcək?
- Bunu indidən söyləmək çətindir, amma görünür, Rusiya axıra qədər getməyə qərar verib.
- “Axıra qədər” deyərkən nəyi nəzərdə tutursunuz?
- Bu, qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olmaq deməkdir: demilitarizasiya, denasifikasiya və Ukraynanın neytral statusu.
- ABŞ prezidenti deyib ki, müharibə Ukraynanın qələbəsi ilə bitməlidir. Bu mümkündürmü?
- Müdrik siyasətçi belə deyərdi: qan tökülməsini necə dayandırmaq və barışmaq olar. Ukraynanın qələbəsi Rusiyanın məğlubiyyəti deməkdir. Bu mümkündürmü? Amerikadan daha böyük nüvə arsenalına malik bir ölkənin məğlub olacağı şübhəlidir. Ukrayna nə vaxt məğlub sayıla bilər? Rusiya qarşıdına qoyduğu məqsədlərə çatanda. Amerika prezidenti tez-tez təkrarlayır ki, “ruslar üç günə Kiyevi ələ keçirmək istəyirdilər, amma ala bilmədilər”. Amma Rusiyanın belə bir məqsədi yox idi və prezident Putin bu barədə heç vaxt danışmayıb.
-Siz Kiyevlə bağlı qeyd etdiniz, mən də durumu aydınlaşdırım. Bu, rəsmi rus versiyasıdır ki, Kiyev həqiqətən də ələ keçirilə bilərmiş, lakin danışıqlar başlayıb və Ukraynanın müttəfiqləri Ukraynanı danışıqlar masasına oturmağa inandırmaq müqabilində Rusiyadan şəhərdən çəkilməyi xahiş ediblər. Lakin Putinin dediyi kimi, bu vəd heç vaxt yerinə yetirilməyib.
- Hesab edirəm ki, İstanbulda imzalanmış sazişlərin icrasından imtina etmək böyük səhvdir.
- Rusiya-Ukrayna mövzusunda daha bir sual. Çoxlarını maraqlandırır ki, Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin Kursk vilayətinə hücumlarını nəzərə alaraq, Putin Bakıya səfərini niyə ləğv etməyib?
- Görünür, ən yaxşısı bunu Vladimir Putinin özündən soruşmaqdır. Amma sual qoyulub və buna cavab vermək üçün Putini yaxşı tanımaq lazımdır. O, Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin Kursk vilayətinə daxil olmasını, əgər fikir vermisinizsə, hərbi müdaxilə deyil, terror aktı adlandırır. Bu, o deməkdir ki, terrorçular onun üçün xüsusi təhlükə yaratmır. Ona görə də Putin şübhə etmir ki, çox yaxında onlar məhv ediləcək və bölgədən qovulacaq.
- Azərbaycan və Rusiyanın ortaq müttəfiqi Türkiyədir. Biz Türkiyənin fəal vasitəçi kimi çıxış etdiyi Ukrayna münaqişəsindəki rolunu bilirik, lakin təəssüf ki, Ankaranın Ukraynanı danışıqlar masasına oturtmaq cəhdləri uğursuz alınıb. Prezident Ərdoğan bu yaxınlarda İsraillə bağlı bəyanatla çıxış etdi və bu açıqlamada Qarabağ məsələsinə də toxundu. Bu bəyanat ölkəmizdə qarışıq reaksiyaya səbəb oldu. Bəyanat Azərbaycan ordusunun və ərazi bütövlüyü uğrunda canından keçmiş şəhidlərin rolunun ədalətsiz şəkildə aşağılanması kimi qəbul edilib. Bu məsələ ilə bağlı fikrinizi bilmək istərdim.
- Həqiqətən də Türkiyə prezidentinin bu açıqlaması çoxlarını düşündürdü. Hər bir lider bir siyasətçi kimi unikaldır və bu unikallıq həm də onların verdikləri bəyanatlar haqqında başqalarını düşündürmək bacarığında özünü göstərir. Bunun üçün bəzən Ezop dilindən də istifadə edirlər.
- Bununla belə, düşmənlərimiz və qeyr-dostlarımız Ərdoğanın 44 günlük müharibədə xalqımızın və ordumuzun qələbəsinin şübhəli olduğunu açıq şəkildə ifadə etdiyini iddia etməyə başladılar.
- Hesab edirəm ki, xalqımız qələbəyə aşağıdakı amillərin sayəsində nail olub. Birinci amil xalqın mənəvi hazırlığıdır, hətta bu, qurbanlar, itkilər və iztirablarla bağlı olsa belə. İkinci amil xalqın dəstəyini hiss edən ordunun mənəviyyat və döyüş hazırlığı idi. Bildiyimiz kimi, xalqın dəstəyi olmadan uğur əldə olunmur. Üçüncü amil ölkənin taleyinə cavabdeh olan, ərazilərimizin işğaldan azad edilməsi prosesinə başlamaqla məsuliyyəti üzərinə götürən, möhkəm iradə və qətiyyət nümayiş etdirən Ali Baş Komandan kimi dövlət başçısının şəxsiyyətidir. Çünki belə bir məsuliyyəti öz üzərinə götürmək çoxlu keyfiyyətlər tələb edir və tarixdə belə hallar olub ki, liderlər konkret xalqın taleyində ən çətin vəziyyətlərdə məsuliyyəti öz üzərinə götürməkdən imtina ediblər. Dördüncü amil, əlbəttə ki, qardaş Türkiyənin və bizə dost olan digər ölkələrin mənəvi-siyasi dəstəyidir. Beşinci amil Rusiyanın neytrallığıdır. Rusiya münaqişəyə müdaxilə etmədi və bu, Rusiyanın onları Azərbaycanla tək qoyacağını gözləməyən ermənilər üçün sürpriz oldu. Düşünürdülər ki, belə vəziyyətdə Rusiya onların tərəfində olacaq, lakin Rusiya bitərəf qaldı. Bu, bizə kənar müdaxilə olmadan hərbi əməliyyatlar aparmağa imkan verdi. Bu beş amil - xalqın hazırlığı, ordunun hazırlığı, rəhbərin qətiyyəti, dost dövlətlərin dəstəyi və Rusiyanın neytrallığı son nəticədə Ermənistanla müharibədə qələbəmizə səbəb oldu.
- Mümkünsə, sondan əvvəlki sualı verim.
- Mümkündür. Rica edirəm.
- “Rusiya imperiyası” anlayışı hələ də siyasətçilər, jurnalistlər, ümumən insanlar arasında mövcuddur. İndi bu, nə dərəcədə aktualdır?
- İndi, prinsipcə, mövcud olmayan, gələcəkdə də mövcudluğu qeyri-mümkün olan hər hansı Rusiya imperiyasından danışmağın mənası yoxdur, çünki dünya o qədər dəyişib ki, bu, ancaq təxəyyül məhsulu ola bilər. Ona görə də hansısa Rusiya imperiyasının qayıdışı haqqında düşüncələrlə yox, gələcəyə inamla yaşamaq və inkişaf etmək lazımdır. Bəli, biz vaxtilə Rusiya imperiyasının tərkibində olmuşuq, lakin bu o demək deyil ki, biz indi Rusiyanı özümüzə düşmən saymalıyıq. Şərqi Avropa ölkələri əsrlər boyu Osmanlı imperatorluğunun tərkibində olublar, lakin müasir Türkiyə ilə münasibətlərində heç vaxt öz tarixlərinin bu dövrünü siyasətlərinin mərkəzinə qoymayıblar. Belə misallar kifayət qədər çoxdur.
Musavat.com
