Sosial media platformaları xəbərlərin və məlumatların qlobal səviyyədə sürətlə yayılması üçün ən əlverişli vasitələrdən biridir. Statista-nın 2022-ci ildə apardığı araşdırmalara görə, dünya əhalisinin 59%-i xəbərləri əsasən sosial media platformalarından əldə edir. Bu məlumat axını isə, bəzən doğruluğu təsdiqlənməmiş və ya manipulyasiya edilmiş informasiyaların geniş kütlələrə çatmasına səbəb olur.
MIT tərəfindən 2018-ci ildə aparılan bir tədqiqata əsasən, sosial mediada yayılan yanlış məlumatlar, düzgün məlumatlara nisbətən 70% daha sürətli yayılır. Bu, xüsusən sensasiya doğuran, emosional təsir göstərən xəbərlərdə daha çox nəzərə çarpır. İnsanlar doğruluğu yoxlanmamış məlumatları daha çox paylaşır, bu isə dezinformasiyanın sürətli yayılmasına şərait yaradır.
COVID-19 pandemiyası dövründə yayılan səhv məlumatlar cəmiyyətə böyük təsir göstərmişdir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (WHO) pandemiya zamanı yayılan yanlış məlumatların (infodemiya) böyük bir qlobal problemə çevrildiyini bildirmişdir. Bu məlumatlar arasında saxta müalicələr, xəstəliyin yayılması haqqında yanlış məlumatlar və peyvəndə qarşı qərəzli fikirlər geniş yayılmışdı. WHO-nun hesablamalarına görə, bu məlumatlar insanların davranışlarına mənfi təsir göstərmiş və sağlamlığa dair səhv qərarların qəbul edilməsinə səbəb olmuşdur.
2020-ci il ABŞ prezident seçkiləri zamanı sosial media platformalarında geniş şəkildə yayılan siyasi dezinformasiya, ictimai rəyin manipulyasiya edilməsi cəhdlərinə gətirib çıxarmışdır. Pew Research Center-in araşdırmasına görə, seçki dövründə amerikalıların 48%-i sosial mediada rast gəldikləri məlumatlara etibar etmədiklərini qeyd ediblər. Bu, sosial media platformalarının siyasi proseslərə təsirinin nə dərəcədə böyük olduğunu göstərir.
Dezinformasiyanın təsirləri təkcə sosial və siyasi deyil, həm də iqtisadi sferada özünü göstərir. Economist Intelligence Unit-in araşdırmalarına əsasən, 2021-ci ildə dünya miqyasında dezinformasiyanın iqtisadiyyata təsiri təxminən 78 milyard dollar təşkil etmişdir. Bu, əsasən şirkətlərin imicinin zədələnməsi, istehlakçıların yanlış məlumatlara əsaslanaraq qərar verməsi və marketinq kampaniyalarının uğursuzluqları ilə bağlıdır.
Dezinformasiya müxtəlif sahələrə əhəmiyyətli təsirlər göstərir. Yanlış məlumatlar cəmiyyətlər arasında parçalanmalara, nifrət və anlaşılmazlıqların dərinləşməsinə səbəb ola bilər. Xüsusən siyasi və dini mövzularla bağlı yayılan dezinformasiya insanları bir-birinə qarşı qaldırır və sosial sabitliyi pozur. Siyasi dezinformasiya seçkilərdə insanların yanlış qərarlar verməsinə səbəb ola bilər və bu da demokratiya üçün ciddi təhlükə yaradır. Sosial mediada yayılan yanlış məlumatlar seçicilərin düşüncələrini manipulyasiya etmək üçün geniş istifadə olunur.
Dezinformasiyanın qarşısını almaq üçün cəmiyyətin media savadlılığını artırmaq və hüquqi tənzimləmələri gücləndirmək vacibdir. İctimaiyyətin media savadlılığı artırılmalıdır. İnsanlar internetdə və sosial mediada yayılan məlumatların mənbəyini düzgün təhlil edə bilməli və yalan xəbərləri müəyyən etmək bacarığına malik olmalıdırlar. Məktəblərdə və universitetlərdə media savadlılığı proqramları təşkil olunmalıdır. Media savadlılığı, müasir dövrdə informasiya axınının sürətlə artdığı bir mühitdə kritik əhəmiyyət kəsb edir. Bu bacarıq, fərdlərin müxtəlif media mənbələrindən gələn məlumatları tənqidi şəkildə qiymətləndirmək, başa düşmək və istifadəyə yönəltmək qabiliyyətidir. Media savadlılığı bir neçə əsas sahəni əhatə edir.
İlk növbədə, məlumatın mənbəyini qiymətləndirmək vacibdir. Bu, mənbənin etibarlılığını və obyektivliyini yoxlamağı əhatə edir. Etibarlı mənbələr adətən tanınmış xəbər agentlikləri, akademik araşdırmalar və rəsmi təşkilatların məlumatlarıdır. Eyni zamanda, məlumatı təqdim edən şəxsin və ya qurumun tanınmışlığı, peşəkarlığı və mövzu ilə bağlı mütəxəssisliyi də yoxlanmalıdır.
Məlumatın doğruluğunu yoxlamaq, media savadlılığının digər bir mühüm aspektidir. Bunun üçün fakt yoxlama alətlərindən istifadə etmək, müstəqil fakt yoxlama veb saytları və digər etibarlı resurslardan məlumat əldə etmək faydalıdır. Həmçinin, eyni məlumatın müxtəlif mənbələrdən təsdiq olunub-olunmadığını yoxlamaq da əhəmiyyətlidir.
Məlumatın təqdimat şəklinin və məqsədinin anlaşılması da vacibdir. Məlumatın arxasında hansı məqsəd və motivlərin dayandığını analiz etmək lazımdır. Bəzən məlumatın məqsədi manipulyasiya etmək və ya müəyyən bir düşüncə tərzini yaymaq ola bilər. Təqdimatın necə edildiyini, məsələn, sensasiya doğurmaq və ya emosional təsir etmək məqsədini qiymətləndirmək də əhəmiyyətlidir.
Media savadlılığı, fərqli media növlərini və formatlarını anlamağı da əhatə edir. Məlumatların nəqliyyat, yazılı, rəqəmsal və sosial media kimi müxtəlif media növləri arasında fərqləndirilməsi, həmçinin məlumatın təqdimat formatının (mətn, video, şəkil) qəbul edilən təsirini başa düşmək vacibdir.
Şübhəli və yanlış məlumatların aşkar edilməsi, media savadlılığının mühüm hissəsidir. Dezinformasiyanın (qəsdən yanlış məlumat) və misinformasiya (yanlış məlumatın qəsdən yayılmaması) fərqləndirilməsi, yalan xəbərlərin və digər şübhəli işarələrin tanınması faydalıdır.
Media təhlil bacarıqları da media savadlılığının vacib hissəsidir. Məlumatın məzmununu və kontekstini tənqidi şəkildə analiz etmək, xəbərlərin və digər media məzmunlarının daha dərindən başa düşülməsini təmin edir. İnformasiya axınının necə yönləndiyini və bunun cəmiyyətə təsirini anlamaq da əhəmiyyətlidir.
Media savadlılığını artırmaq üçün məktəblərdə və universitetlərdə media savadlılığı proqramları tətbiq edilməli, ictimai maarifləndirmə kampaniyaları və seminarlar təşkil edilməlidir. Bu, fərdlərin məlumat axınına qarşı daha müstəqil və məlumatlı olmalarını təmin edəcək, eyni zamanda yanlış məlumatların yayılmasının qarşısını almağa kömək edəcək.
Sosial media platformaları, yalan məlumatların yayılmasının qarşısını almaq üçün fakt yoxlama mexanizmləri artıq tətbiq edilməyə başlanıb, lakin bu alətlərin daha geniş yayılması və istifadəsi təşviq edilməlidir. Dezinformasiya ilə mübarizə aparmaq üçün hökumətlər sosial media platformalarını tənzimləyən qanunları gücləndirməlidir. Yanlış məlumatları yayan və ya bu məlumatların yayılmasına şərait yaradanlara qarşı hüquqi tədbirlər görülməlidir. Hökumətlər və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları insanların yalan xəbərlərin zərərini anlaması üçün maarifləndirmə kampaniyaları aparmalıdır. Bu, insanları daha diqqətli və düşüncəli məlumat istehlakçılarına çevirmək üçün vacibdir.
Dezinformasiya, xüsusilə sosial media platformalarında sürətlə yayılan və cəmiyyətə geniş təsirlər edən bir problemdir. Bu problemin qarşısını almaq üçün cəmiyyətin birgə səylərini tələb edir və doğru məlumatın yayılması üçün bütün mümkün resurslardan istifadə olunmalıdır.
Qeyd edək ki, 21-22 iyul 2024-cü il tarixlərində keçirilən İkinci Şuşa Qlobal Media Forumunda da media sahəsində qlobal məsələlər, o cümlədən dezinformasiya ilə mübarizə kimi mövzular müzakirə edilib.
Prezident İlham Əliyevin də iştirak etdiyi İkinci Şuşa Qlobal Media Forumunda dezinformasiya ilə mübarizə mövzusuna xüsusi yer verilib. "Yalançı məlumatların ifşası: Dezinformasiyaya qarşı mübarizə" adlı tədbirdə, İ. Əliyev Azərbaycanın qarşılaşdığı saxta məlumat kampaniyalarına diqqət çəkib. O, xüsusilə Qərb mediasında yayılan ikili standartları tənqid edib və Azərbaycanın bu yalan məlumatlarla mübarizədəki təcrübəsini vurğulayıb. İ. Əliyev bəyan edib ki, bu cür dezinformasiyalar təkcə Azərbaycana qarşı deyil, həm də qlobal sülh və təhlükəsizliyə təhdid təşkil edir. Prezident çıxışında, həmçinin, medianın obyektivliyi qorumaq və dezinformasiyanın qarşısını almaq üçün vacib rol oynadığını bildirib. Forum çərçivəsində də bu mövzu geniş müzakirə edilib və qlobal miqyasda dezinformasiyanın qarşısının alınması üçün birgə səylərin vacibliyi ön plana çəkilib.
Zeynəb Rzayeva
