Donald Trampın seçkilərdəki qələbəsi həm ABŞ daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə geniş əks-səda doğurub.
Bu qələbə xüsusilə Yaxın Şərq, Rusiya-Ukrayna müharibəsi və Cənubi Qafqazda hansı dəyişikliklərə səbəb ola bilər?
Mövzu ilə bağlı israilli politoloq, Şərq Tərəfdaşlığı İnstitutunun (Qüds) Prezidenti Avraam Şumuleviç “Cümhuriyət”-ə açıqlamasında bildirib ki, müxalifətçilər Trampın qələbəsindən sonra sülh perspektivləri haqqında danışarkən, bir faktı nəzərə almırlar:
“Trampı tanıyırıq. O, bir dəfə ABŞ-nin prezidenti olub və tam dövrünü başa vurub”.
Ekspert qeyd edib ki, Trampın qarşısında çıxışlar təkrarlanan fikirlərdir:
““Tramp diktatura quracaq, NATO-u dağıdacaq” kimi sözlər "kölgə salma" və ya təbliğatdan başqa bir şey deyil. Trampın bu dəfə nə etməyə hazır olduğu ilə bağlı dedikləri onun əvvəlki prezidentliyi dövründə dediklərindən çox fərqlənmir. Yəni, Trampın dediklərindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, onun siyasətində Yaxın Şərq, Ukrayna, Qafqaz, Rusiya və s. məsələlərdə heç bir ciddi dəyişiklik gözlənilmir. Sadəcə olaraq, bu dəfə Trampın daha çox siyasi təcrübəsi olacaq. Birinci dövründə siyasi təcrübə çatışmazlığı müşahidə olunurdu, amma indi daha yaxşı bir komanda ilə işləyəcək. Lakin heç bir şey dəyişməyəcək”.
“Tramp şəxsi hesablaşmalarını unutmur”
İranla münasibətlər məsələsinə toxunan ekspert deyib ki, o, əvvəlki siyasətini davam etdirəcək:
“Tramp Baydeni İrana "pul bağışlamaqda", yəni İrana qoyulan sanksiyaları aradan qaldırmaqda, onun aktivlərini donduraraq sərbəst buraxmaqda günahlandırır. Eyni zamanda, ABŞ-nin sanksiyalarına baxmayaraq, İranın neft ticarətinə göz yumulur. Trampın prezidentliyi dövründə isə belə şeylər olmayıb.
Gözlənilir ki, gələcəkdə də ABŞ İrana qanunsuz və ya hətta qanuni bütün maliyyə axınlarını kəsəcək. Bu, bir növ İrana qarşı "səssiz" təzyiq olacaq, çünki İranın xarici sərvətləri, xüsusilə Baydenin dövründə artan xarici ekspansiya Trampın dövründə olmayacaq. Trampın prezidentliyi dövründə, ABŞ maraqlarına qarşı atılan hər hansı bir addım sərt şəkildə dayandırılacaq, o, birinci dönəm də belə etmişdi.Trampın Husilərlə bağlı siyasəti də dəyişməyəcək.
Xüsusilə, ABŞ Mərkəzi Komandanlığının komandanı Maykl Kuril Husilərə qarşı mübarizə apardıqlarını və Bayden administrasiyasının onlara zərbə vurmağa mane olduğunu demişdi. Bu məhdudiyyətlər götürüləcək və Tramp bu məsələni həll edəcək”.
“Tramp İranda Ayətulla rejimini dəyişdirəcəkmi?” sualına cavab verən ekspert qeyd edib ki, o, prezident olduğu dövrdə hər zaman birbaşa İranla qarşıdurmadan qaçıb. Çünki ABŞ-nin maraqlarına toxunmadığı müddətcə, İranın daxili işləri onu maraqlandırmır. Lakin əgər İranın xarici ekspansiya siyasəti, terrorizm dəstəyi və ABŞ-yə zərər verən siyasətləri davam edərsə, Tramp çox güman ki, bu rejimi hədəf alacaq. Ancaq əgər İran, Ayətulla rejimi siyasətini dəyişərsə, o zaman Tramp İranla qarşılıqlı anlaşmaya gedə bilər. Burada bir qeyri-müəyyənlik var, çünki Tramp şəxsi hesablaşmalarını unutmur.
Amerika rəhbərliyinin rəsmi məlumatlarına görə, İran Trampa qarşı sui-qəsd hazırlayır. Tramp bu məsələ ilə bağlı bildirib ki, əgər bir xarici güc rəsmi prezidentliyə namizədə və ya prezidentə sui-qəsd hazırlayarsa, o, bu gücü parça-parça edər. Bu, gözlənilən bir dəyişiklikdir və Trampın nə edəcəyini yalnız zaman göstərəcək”.
Politoloq, İsrailin rusdilli icmasının mütəxəssisi. Ariel Universitetinin professoru Zeev Haninin fikrincə, bu seçkilərdən sonra İsrail bir qədər daha geniş fəaliyyət azadlığına malik olacaq. Üstəlik, çoxlarının ümid etdiyi kimi, ABŞ-nin dəstəyi şərti deyil, şərtsiz olacaq. Professor qeyd edib ki, prezidentin birinci prioriteti ABŞ və onun maraqlarıdır:
“Ona görə də İsrail bütün hallarda kart-blanşa arxalana bilməz".
“Trampın zəngi ilə müharibə bitməz”
Ukraynalı politoloq Aleksandr Oxrimenko bildirib ki, ehtimal ki, ABŞ-də keçiriləcək seçkilərin Ukraynadakı müharibəyə heç bir təsiri olmayacaq. Onun sözlərinə görə, hazırda gözəl jestlər, bəyanatlar bir növ eyforiyadır:
“Hətta əgər Tramp Zelenskiyə zəng edərək müharibəni dayandırmasını istəsə, Trampın zəngi ilə müharibə bitməz. Bunun reallaşması tamamilə qeyri-mümkündür. Müharibə davam edəcək. Təbii ki, Tramp Putinə də zəng edə bilər. Amma diqqət yetirin ki, Putin onu təbrik göndərməyi belə rədd edib. Bu da göstərir ki, Trampın müharibəni dayandırmaq üçün zəng edəcəyi sadəcə seçki vədi idi. Praktikada isə vəziyyət tamamilə fərqli olacaq.
Yəqin ki, belə bir vəziyyətlə qarşılaşacağıq: Tramp Putinə və Zelenskiyə zəng edəcək. Bundan sonra isə çox ümumi bir bəyanat veriləcək ki, iki tərəf də sülhə maraqlıdır. Amma açıq şəkildə real müzakirələr və nə danışıldığı barədə heç nə açıqlamayacaq. Ehtimal olunur ki, Zelenski və Putin öz fərqli tələblərini qoyacaqlar və bu fərqlər çox böyük olacaq. Tramp da anlayır ki, heç bir danışıq bu müharibəni həll edə bilməz. Ehtimal oluna bilər ki, ABŞ tərəfindən müzakirələr hazırlamaq üçün bir nümayəndə təyin edilsin və o, bu müzakirələrə bütün prezidentlik dövrü ərzində baxacaq. Məsələn, "canavar" kimi bir rola sahib olacaq”.
Politoloq qeyd edib ki, Zelenski Trampı tez bir zamanda təbrik edib:
“Bu təbii idi, çünki ABŞ hər halda onların müttəfiqi olaraq qalır. Lakin, Rusiya artıq aktivləşməyə başladı. O, ABŞ-ni "düşmən" ölkə olaraq göstərir və bu münasibəti davam etdirəcək. Bu, Rusiyanın müharibəyönümlü siyasətini göstərir. Beləliklə, Kreml Trampı "24 saat ərzində müharibəni dayandırmaq" vədi ilə yanıltmağa çalışır. İndi hətta Trampın Putinə zəng etməsi ilə bağlı müəyyən texniki çətinliklər də ola bilər. Beləliklə, Trampın Zelenski ilə danışması mümkündür, amma Putinə zəngi qeyri-mümkün ola bilər.
Rusiya artıq tamamilə Çinin təsiri altına düşüb. Çinlə razılığa gəlmək daha asandır. Çinlə anlaşmalar daha möhkəmdir. Ümumiyyətlə, iki böyük "megablok"un yaranması ehtimalı var: bir tərəfdə Çin, digər tərəfdə ABŞ. Ukrayna ABŞ-nin tərəfindədir, NATO ilə birlikdədir. Digər tərəfdə Çin və onun müttəfiqləri var. Bu iki blok arasında hərbi və siyasi gərginlik yaşana bilər.
Bu, dünya tarixi üçün yeni bir dövr olar. Məsələn, əvvəlki dövrlərdə Varşava Paktı və NATO arasında bir qarşıdurma mövcud idi, amma indi biz ABŞ və Çin blokunu görəcəyik. Bu, rəsmi şəkildə "bloklar" adlandırılmayacaq, sadəcə ABŞ və Çin müttəfiqləri olaraq qəbul ediləcək və bu iki blok arasında Ukraynadakı müharibə qlobal bir məsələ halına gələcək. Çünki Ukraynadakı müharibə, sadəcə bir prezidentin zəngi ilə bitəcək bir məsələ deyil”.
Ekspert hesab edir ki, bundan sonra eyforiya dövrü başlayacaq. Ukraynada, Rusiyada və ABŞ-də çoxlu bəyanat və layihələr olacaq:
“Lakin hər bir eyforiya dövrü sona çatır və sonra daha real addımlar atılır. Heç kim dəqiq olaraq Trampın müharibəni necə bitirəcəyinə dair konkret bir plan təqdim edə bilmir. O, sadəcə "zəng edəcəyəm" kimi ümumi bəyanatlar verir, amma hər kəs başa düşür ki, müharibələr belə bitmir. "Müharibəni cəbhə xəttində dondurmaq" kimi ümumi ifadələr heç bir nəticə verməyəcək.
Çünki Zelenski bu yanaşmanı qəbul etməyəcək, Ukrayna xalqı buna dəstək vermir. Əgər xalq bunu qəbul etməzsə, müharibə davam edəcək. Həmçinin, Rusiya da müharibə etmək istəyir. Buna görə də, vəziyyət olduqca mürəkkəbdir. Sadəcə bəyanatlar bu problemi həll etməyəcək”.
Tramp İrəvanı sülh masasına oturdacaq?
Siyasi şərhçi Samir Hümbətov Trampın qələbə qazanmasını dünyada yeni siyasi mühitin yaranması kimi dəyərləndirib. Onun sözlərinə görə, Donald Trampın qələbə qazanması onun seçki qabağı verdiyi vədlərin də yerinə yetirilməsini aktual edir:
“Əgər o, seçkiqabağı verilən vədlər yerinə yetirəcəksə, dünyada mövcud münaqişələrin, xüsusilə Rusiya-Ukrayna müharibəsi, eyni zamanda İsrail-HƏMAS, İsrail-“Hizbullah” qarşıdurmasında vəziyyətinin dəyişəcəyinə ümid eləyə bilərik. bu, sadəcə seçkiqabağı verilən vəd təbliğat kimi olmasa, artıq yeni bir dövrün başlanğıcı kimi də dəyərləndirilə bilər”.
Cənubi Qafqazla bağlı məsələyə toxunan ekspert bildirib ki, Donald Trampın Cənubi Qafqaza baxışı əvvəlki dörd illik baxışından fərqlənməyəcək:
“Hesab edirəm ki, Azərbaycanla əvvəlki dörd ildə münasibətləri heç də pis olmadı. Əksinə, normal münasibətlər formalaşdı. Məlumdur ki, Bayden administrasiyası Ermənistanı silahlandırma prosesində aktiv şəkildə iştirak edib və bu gün də edir. Bu, aradan qalxa bilər. Tramp administrasiyası isə Ermənistanın silahlandırmasını dayandırmaqla, İrəvanı Azərbaycanla sülh masasına oturtmaq və real nəticə üçün şərait yarada bilər. Amma təbii ki, bu, Amerika daxilində Tramp administrasiyasına qarşı ciddi basqı siyasəti yürüdülməsə baş verə bilər.
Əslində bunu çox da gözləmirik. Çünki respublikaçılar Konqresdə artıq üstünlüyü əldə ediblər. Bu, siyasi proseslərinin axarının müsbət tərəfə yönələcəyinə işarə ola bilər. Bu baxımdan bir az optimist olsaq daha yaxşıdır, amma real hadisələri də gözardı edə bilmərik. Ancaq hesab edirəm ki, Tramp administrasiyası dövründə Baydenin hakimiyyəti zamanı baş verən, neqativ halların aradan qaxması gözlənilə bilər”.
