Budapeştdə keçirilən Avropa İttifaqı liderlərinin sammitiiqtisadi və siyasi çağırışların öhdəsindən gəlmək üçün dönüşnöqtəsi olmalı idi. Lakin bu görüş növbəti uğursuzluqlanəticələndi. Dəyişikliklərin kəskin zəruriliyinə baxmayaraq, Avropaliderləri adi ritorik məşqləri aşmağı bacarmadı və əsas problemlərihəll edilməmiş saxladı. Bu uğursuzluq, XXI əsrin böhranlarınaeffektiv cavab verə bilməyən Aİ-nin institusional zəifliyini vəelitalarının bacarıqsızlığını bir daha vurğulayır.
Artıq haqq qazandırıla bilməyən inersiya
İllərdir danışılan dəyişiklik ehtiyacı artıq yalnız bir zərurətdeyil, Avropa İttifaqı üçün varoluş məsələsinə çevrilib. Hələ ötənil Avropa Mərkəzi Bankının keçmiş rəhbəri Mario Draqi blokunyaxınlaşan iqtisadi iflici barədə xəbərdarlıq etmişdi. Budapeştsammitindəki çıxışında o, yenidən bəyan etdi: “Vacib qərarlarıntəxirə salınması heç yerə aparmır.” Problemin aydınlığınabaxmayaraq, Aİ ölkələrinin liderləri minimum müqavimət yolunuseçməyə davam edirlər.
Avropa Komissiyasının prezidenti Ursula fon der Lyayen bir dahairəliləyişin qarşısında duran əsas maneələrə diqqət çəkməyəçalışdı: bürokratik yüklənmə, innovasiyalara kifayət qədər dəstəyinolmaması və investorlar üçün cəlbediciliyin aşağı səviyyəsi. Lakinmüzakirələr konkret nəticələrsiz başa çatdı. İştirakçılardanbirinin dediyi kimi: “Hamı nə etmək lazım olduğunu anlayır, ammaheç kim məsuliyyəti üzərinə götürmək istəmir.” Bu tendensiya,siyasi prosesin vətəndaşların və biznesin real ehtiyaclarından çoxuzaqlaşdığı Aİ üçün xarakterik bir xüsusiyyətə çevrilib.
Aİ-nin iqtisadi modelindəki böhran
Avropa iqtisadiyyatı cəsarətli islahatlar olmadan həll ediləbilməyəcək dərin struktur problemləri ilə üz-üzədir. FransaPrezidenti Emmanuel Makron Budapeşt görüşündən bir neçə gün əvvəlAvropa İttifaqının iqtisadi modelinin “köhnəldiyini” birbaşa bəyanetdi. Onun sözlərinə görə, həddindən artıq tənzimləmə, aydın sənayestrategiyasının olmaması və az investisiya həcmi Avropanı ABŞ vəÇinlə qlobal rəqabətdə uğur şansından məhrum edir.
Makron inandırıcı arqumentlər irəli sürdü: əgər Aİ dərhalhərəkətə keçməzsə, onun dünya arenasındakı rolu azalmağa davamedəcək. Lakin blokun əsas liderlərindən gələn bu sərtxəbərdarlıqlar belə geniş dəstək tapmadı. Üzv ölkələrinmaraqlarının fərqli olması və hər bir detala dair konsensusa nailolma tələbi islahat cəhdlərini iflic edir.
Qərar qəbulunda sistem zəiflikləri
Aİ-nin əsas problemi onun institusional strukturundadır. 27 üzvölkənin yekdil razılığını tələb edən qərarlar müxtəlif maraqlarınfonunda çox vaxt mümkün olmur. Macarıstan və Polşa kimi ŞərqiAvropa ölkələri getdikcə daha çox Brüsselin diktəsinə qarşı çıxaraqmilli prioritetləri Aİ-nin ümumi maraqlarından üstün tuturlar. Eynizamanda, Qərbi Avropa ölkələri blokun tez və effektiv hərəkət edəbilməməsindən məyusdur.
Budapeşt sammiti bu dinamikanın bariz nümunəsi oldu. Strukturalislahatları müzakirə etmək əvəzinə, liderlər maliyyə yardımlarınınvə inzibati səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi ilə bağlı sonsuzdebatlara qərq oldular. Avropa diplomatlarından birinin dediyikimi: “Bu sammit Aİ-nin bütün böhranının bir proyeksiyası idi:çoxlu söz, çoxlu jestlər və tamamilə konkretliksiz nəticə.”
Xarici çağırışlar və təzyiqlər
Vəziyyəti daha da çətinləşdirən xarici çağırışlardır. ABŞ və Çinöz təsirlərini artırmağa davam edərək Aİ-nin zəifliklərindən özmaraqlarını irəli sürmək üçün istifadə edirlər. ABŞ güclüsubsidiyalar və vergi güzəştləri vasitəsilə Avropa istehsalçılarınıöz ərazilərinə cəlb edir, Çin isə iqtisadi diplomatiyadan istifadəedərək Avropanın əsas bazarlarında möhkəmlənməyə çalışır.
Əksinə, Avropa İttifaqı mövqelərini itirir. Qətiyyətli addımlarolmadan blok dünya iqtisadiyyatının kənarında qalma riski iləüz-üzədir. Amerikan texnologiyalarından və Çin investisiyalarındanartan asılılıq Aİ-nin iqtisadi suverenliyinə təhlükə yaradır ki, buda analitiklər və liderlər üçün daha aydın görünür.
Siyasi narazılıq və inamın azalması
Bədbinliyin ən narahatedici nəticələrindən biri Avropavətəndaşları arasında artan narazılıqdır. Son sorğulara görə, Aİinstitutlarına inam azalır. Biznes dairələri real dəstəyinolmamasından və Brüsselin yeni iqtisadi reallıqlara uyğunlaşabilməməsindən narazıdır.
Adi vətəndaşlar da ritorika ilə reallıq arasındakı uçurumu hissedirlər. Enerji böhranı, inflyasiya və bərabərsizliyin artmasıseçiciləri radikal həllər axtarmağa vadar edir. Avropa Parlamentinəseçkilər ərəfəsində populist partiyaların güclənmə təhlükəsi dahada reallığa çevrilir.
Avropa hara gedir?
Budapeşt sammiti göstərdi ki, Aİ tarixi bir seçim qarşısındadır:ya blok ağrılı, lakin zəruri islahatlara cəsarət edəcək, ya dadurğunluq dövrünə sürüklənəcək. Avropa qitənin gələcəyi naminəriskə getməyə hazır olan yeni nəsil liderlərə ehtiyac duyur.
Fəqət əsas sual qalır: Avropa İttifaqı öz inersiyasını dəfedərək qlobal lider rolunu geri qaytara biləcəkmi? Bu sualıncavabı, blokun elitalarının yeni dövrün çağırışlarını qəbul etməkbacarığından asılı olacaq. Hələlik isə Avropa fırtınalı dənizdəkompassız üzən gəmi sərnişinini xatırladır.
Avropa İttifaqının (Aİ) mövcud problemlərinin mərkəzindəliderlik böhranı dayanır. Keçmişdə Avropa siyasi arenasındauzunmüddətli strategiyalar qurmaqla yanaşı, ölkələri həminstrategiyaların həyata keçirilməsinə səfərbər edə bilənşəxsiyyətlər üstünlük təşkil edirdi. Fransua Mitteran, MarqaretTetçer, Angela Merkel – bu adlar, Avropanın qlobal siyasətdə əsasrol oynadığı dəyişikliklər dövrü ilə əlaqələndirilir. Bu gün isəAİ, belə liderlərin olmamasından əziyyət çəkir və bu da blokuqlobal çağırışlar və daxili fikir ayrılıqları qarşısında zəifedir.
Texnokratlar və populistlər: böhranın ikiüzü
Müasir Aİ liderləri ya riskləri minimuma endirməyə yönəlmiştexnokratlar, ya da yalnız qısamüddətli maraqlara fokuslananpopulistlərdir. Bu yanaşma, mürəkkəb problemlərin cavabsız qaldığıinstitusional iflic yaradır.
İronik olaraq, bu gün Aİ-də ən təsirli fiqurlardan biri kiçikiqtisadiyyata və mübahisəli reputasiyaya malik bir ölkənin lideri –Viktor Orban olub. Məhz onun xarizması, qətiyyəti və alternativgündəm formalaşdırmaq bacarığı onu daha ehtiyatlı həmkarlarıarasında fərqləndirir. Brüsselə açıq şəkildə meydan oxumaqqabiliyyəti, Aİ-nin aparıcı ölkələrini təmsil edən liderlərinzəifliyini bir daha vurğulayır.
Aİ-nin gələcəyi: islahatlar, yoxsa dağılma?
Əgər mövcud Aİ elitası qətiyyətli addımlar atmasa, İttifaq,dəyişikliklərin artıq Brüssel tərəfindən deyil, institutlarındanməyus olan seçicilərin iradəsi ilə diktə ediləcəyi vəziyyətədüşəcək.
Mümkün ssenarilərdən birincisi – ifrat sağçıların vəavroskeptiklərin mövqelərinin güclənməsidir. Onlar, vətəndaşlarınnarazılığından istifadə edərək radikal gündəm irəli sürəcəklər. Buproses ya Aİ-nin ciddi transformasiyasına, ya da hətta dağılmasınagətirib çıxara bilər.
İkinci ssenari – status-kvonun saxlanılmasıdır. Lakin bu,Avropanın geosiyasi təsirinin tədricən və qaçılmaz şəkildə azalmasıilə müşayiət olunacaq. ABŞ və Çin tərəfindən artan rəqabət,həmçinin Rusiya kimi avtoritar rejimlərin təsiri fonunda Aİ,müstəqil xarici siyasət imkanları məhdud olan regional blokaçevrilmək riski daşıyır.
Budapeşt: fikir ayrılıqlarının simvolu
Avropa Siyasi Birliyinin görüş yeri kimi Budapeştin seçilməsiyalnız logistik qərar deyil, həm də siyasi bir siqnal idi.Macarıstanın baş naziri Viktor Orban Avropanın gələcəyi ilə bağlıalternativ baxışını təmsil edir. Onun Brüsselin siyasətinə,xüsusilə Ukrayna və miqrasiya məsələlərinə tənqidi yanaşmasıBudapeşt ilə Aİ-nin digər paytaxtları arasında gərginlikyaradıb.
Orban təzyiqlərə baxmayaraq, “xüsusi” rolunu oynamağa davamedir. Onun iyul ayında Kiyevə, Moskvaya və Vaşinqtona etdiyisəfərlər Avropa rəsmilərinin narazılığına səbəb oldu. Bu səfərlərblokun birliyinə təhlükə kimi qiymətləndirildi. Brüssel elitası,Macarıstanın baş nazirindən uzaqlaşmağa çalışsa da, reallıq budurki, onun təsiri artmağa davam edir.
Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenskinin Budapeştə səfərisammitin əsas məqamlarından biri oldu. Zelenski Avropa üçün güclüAmerikanın əhəmiyyətini vurğulamaqla yanaşı, Avropa liderləriniRusiyaya hər hansı güzəştlərdən çəkindirdi. O, Donald Trampın “gücvasitəsilə sülh” prinsipinə əsaslanan siyasətinin Avropanın dəyişənşərtlərə uyğunlaşmaq hazırlığından asılı olaraq həm müsbət, həm dəmənfi təsir göstərə biləcəyini xatırlatdı.
Ukraynaya dəstək Budapeştdəki müzakirələrin mərkəzi mövzusu olsada, bu məsələ Aİ üzv ölkələri arasında fikir ayrılıqlarını daha daaşkar etdi. Avropa Şurasının prezidenti Şarl Mişel qeyd etdi ki,Kiyevə yardımı dayandırmaq həm Rusiya, həm də digər geosiyasioyunçular üçün zəiflik siqnalı olardı. Lakin bu açıqlamalardakıyekdillik dəqiq bir strategiyanın hazırlanması üçün kifayətetmədi.
Ukrayna böhranının maliyyələşdirilməsi: əsasproblem
Ukrayna böhranının maliyyələşdirilməsi məsələsi xüsusilə həssasoldu. Xarici yardımları azaltmağa yönəlmiş siyasəti ilə tanınanABŞ-ın yeni prezidenti Donald Tramp Avropanı alternativləraxtarmağa məcbur edir. Amerikanın dəstəyinin mümkün azalması Aİ-niseçim qarşısında qoyur: ya maliyyə yükünü öz üzərinə götürməli, yada Rusiyanın güclənməsi riskini gözə almalıdır. Bununla belə,Slovakiyanın baş naziri Robert Fitsonun mövqeyi kimi bəzi üzvölkələr artıq belə xərcləri qarşılamağa hazır olmadıqlarını bəyanediblər.
Transatlantik münasibətlərdə böhran
Donald Tramp artıq bir dəfə ənənəvi transatlantik əməkdaşlıqqaydalarını pozmağa hazır olduğunu nümayiş etdirmişdi. Onun ilkadministrasiyası NATO-dan çıxmaq təhdidləri, Avropa məhsullarınatariflər tətbiqi və müdafiə xərcləri ilə bağlı müttəfiqlərətəzyiqlərlə yadda qaldı. Onun yenidən hakimiyyətə gəlməsi Aİ-dəyalnız narahatlıq deyil, həm də bu dəfə nəticələrin daha dramatikolacağına dair qorxu yaradır.
Avropa liderləri, o cümlədən Emmanuel Makron, Aİ-nin dahamüstəqil olmasının zəruriliyini vurğulayırlar. Makron açıq şəkildəbəyan edib ki, "Avropalılar artıq öz təhlükəsizlikləri məsələsindəABŞ-a güvənə bilməzlər." Lakin bu baxışı həyata keçirmək üçünsiyasi iradə lazımdır ki, onun da hələ ki, çatışmadığıaçıq-aşkardır.
Nəticə: yenilənməyə, yoxsa unudulmağa doğruyol?
Budapeşt sammiti Aİ-nin böhranını əks etdirən bir güzgü oldu -konsensusun, strateji baxışın və fəaliyyət qabiliyyətinin olmaması.Avropa qarşısında seçim dayanır: qətiyyətli islahatlar, yoxsaqaçılmaz tənəzzül.
Dəyişən dünya şəraitində yaşamaq üçün Aİ daxili fikirayrılıqlarını dəf etməli və daha çevik, effektiv idarəetmə modeliqurmalıdır. Bu, yeni liderlərin meydana çıxmasını tələb edir ki,onlar vətəndaşları ruhlandıra və irəli apara bilsinlər. Hal-hazırdaisə İttifaq öz zəifliklərinin girovuna çevrilmə riski daşıyır vəqlobal səhnədə daha cəsarətli və qətiyyətli oyunçularınirəliləməsini izləyir.
Avropanın birliyi və müstəqilliyi: yeni qaydalarsisteminə çağırışlar
Sürətlə dəyişən dünya şəraitində Avropa liderləri yenidən birlikvə müstəqilliyin gücləndirilməsinin zəruriliyinə diqqət çəkirlər.Budapeştdəki sammitdə daxili sabitlik və qlobal təhdidlərqarşısında cavab verə bilən daha güclü və müstəqil bir Avropayaratmaq çağırışları səsləndirildi. Lakin bu məqsədə çatmaq üçünAİ-nin qətiyyətli addımlar atmağa və daxili birliyinimöhkəmləndirməyə ehtiyacı var.
Fransa Prezidenti Emmanuel Makron isə daha açıq fikir bildirdi.O, Avropanın artıq öz təhlükəsizliyi məsələsində ABŞ-a güvənəbilməyəcəyini bəyan etdi. Onun Avropa təhlükəsizlik paktınınyaradılması ilə bağlı çağırışı, Avropanın digər güclərdənasılılığını dəf edərək öz maraqlarını müdafiə etməyə imkanverəcəyini bildirən Britaniyanın baş naziri Keir Starmer tərəfindəndəstəkləndi.
Avropa çətin seçim qarşısında
Budapeşt sammiti Avropanın tarixi əhəmiyyətə malik biryolayrıcında olduğunu açıq şəkildə göstərdi. ABŞ-da Donald Trampınseçkilərdə qələbəsi transatlantik münasibətlərdə dəyişikliklərəişarə edir. Bu dəyişikliklər Aİ-nin mövqeyini ya gücləndirə, ya dazəiflədə bilər. Avropa liderlərinin daxili islahatlara və stratejiplanlaşdırmaya nə dərəcədə hazır olduqları, onların yeni reallığauyğunlaşmaq bacarığını müəyyən edəcək.
Aİ anlamalıdır ki, çətin qərarları daha çox təxirə salmaq olmaz.Dünya görünməmiş sürətlə dəyişir, və Avropa ya oyunun qaydalarınımüəyyən edən liderə çevriləcək, ya da qlobal siyasətin kənarındaqalmaq riski ilə üzləşəcək.
Avropa yolayrıcında: Budapeştin simvolizmi
Budapeşt sammiti təkcə siyasi hadisə deyil, həm də Aİ-nininstitusional və siyasi zəifliyinin simvoluna çevrildi. Üzv ölkələrarasında fikir ayrılıqları, vahid strateji baxışın olmaması vəliderlərin qərarsızlığı yalnız blokun daxili sabitliyinə deyil, həmdə onun xarici təsirinə təhlükə yaradır.
Avropa üçün bu bir həqiqət anıdır: ya İttifaq səfərbər olubciddi islahatlara başlayacaq, ya da yeni dünya nizamında iqtisadivə siyasi baxımdan geri qalan bir aktora çevriləcək. Əgər Aİbeynəlxalq arenada əhəmiyyətli oyunçu olaraq qalmaqniyyətindədirsə, o, öz rolunu yenidən nəzərdən keçirməli, birliyinimöhkəmləndirməli və strateji müstəqilliyini inkişaf etdirməlidir.Yalnız bu yolla Avropa təkcə öz əhəmiyyətini qoruya, həm də köhnəqaydaların artıq işləmədiyi bir dünyada lider mövqeyə sahib olabilər.
