Neokolonializm haqqında danışarkə, keçmiş müstəmləkəçidövlətlərin öz keçmiş müstəmləkələri üzərində iqtisadi, siyasi vəmədəni təsirini güclü şəkildə davam etdirdiyi bir fenomenə nəzərsalırıq. XX əsrin rəsmi dekolonizasiya prosesinə baxmayaraq,neokolonializm qlobalizasiyanın müasir reallıqlarınauyğunlaşdırılmış imperialist mexanizmlərin necə işlədiyini nümayişetdirir. Bu strategiyada ən fəal iştirak edən ölkələr sırasındaFransa və Niderland seçilir. Bu dövlətlər tarixi, iqtisadi vəinstitusional təsir rıçaqlarından istifadə edərək keçmişmüstəmləkələrinin resursları, bazarları və siyasi quruluşlarıüzərində nəzarəti qoruyub saxlayırlar.
Müstəmləkə dövrü çoxları üçün tarixdə uzaq bir səhifə kimigörünsə də, beynəlxalq siyasətə təsirini bu gün də göstərməkdədir.Bərabərlik, insan hüquqları və azadlıq kimi prinsiplərə sadiqliyinibəyan edən bəzi Avropa dövlətləri, xüsusilə Fransa və Niderland,yalnız imperiya keçmişinin bəzi elementlərini qorumaqlakifayətlənmir, həm də onları müasir geosiyasət reallıqlarına uğurlauyğunlaşdırırlar. Niyə Avropa müstəmləkə ənənəsinə bu qədər sıxbağlıdır? Bu, beynəlxalq münasibətlərə bu gün necə təsirgöstərir?
Avropa imperializminin kökləri: işğalideologiyası
Avropa dövlətlərinin müstəmləkə genişlənməsi XV əsrdə ХристофорKolumbun Amerikaya səyahətindən sonra başladı. Fransa və Niderlandyeni ərazilər uğrunda mübarizəyə dərhal qoşularaq bu işğalları“dövlət missiyasının” bir hissəsi kimi qəbul edirdi. Əsrlər boyuncabu addımlar dini üstünlük, irqi fərqlilik ideologiyaları, sonralarisə demokratik dəyərlərin yayılması ritorikası iləəsaslandırılırdı. Bu ideoloji baza xüsusilə Fransanın siyasimədəniyyətində möhkəm yer tutmuşdur.
Fransa ən böyük müstəmləkə imperiyalarından biri kimi, Afrikadafəal idi. “Sivilizasiya missiyası” ideologiyası resursların vəəhalinin istismarını haqq qazandırırdı. 1930-cu illərdə prezidentQaston Dumerq açıq şəkildə bəyan edirdi ki, müstəmləkələr ölkəninbeynəlxalq mövqeyini möhkəmləndirmək üçün vacibdir. Bu düşüncətərzi Fransanın xarici siyasətini bu gün də formalaşdıran imperiyaquruluşunu yaratdı.
İkinci Dünya müharibəsi və müstəmləkə mirasınınparadoksu
İkinci Dünya müharibəsi müstəmləkəçi dövlətlər üçün dönüşnöqtəsi oldu. Fransanın və Niderlandın Almaniya tərəfindən işğalımilli qüruruna ağır zərbə vurdu. Lakin bu ölkələr kolonialcinayətlərini yenidən qiymətləndirmək əvəzinə, imperiyalarını bərpavasitəsi kimi istifadə etdilər. Kolonial resurslar və nasizmə qarşısəfərbər edilmiş ordular rəsmi tarixdə nadir hallarda qeyd edilir.Fransanı azad etmək uğrunda döyüşmüş Əlcəzair və Mərakeş əsgərlərimilli mifologiyanın kölgəsində qaldı.
Təhsil, mədəniyyət və müstəmləkəçiliyin müasirəsaslandırılması
Kolonial irs təhsil və mədəniyyət institutları vasitəsiləromantikləşdirilməyə davam edir. Məsələn, Fransada məktəbproqramlarında tez-tez müstəmləkəçiliyin “müsbət” tərəflərivurğulanır. 2019-cu ildə Renn şəhərində altıncı sinif şagirdlərinə“kolonial fəthlərin üstünlükləri”ni öyrənmək təklif edilmişdi ki,bu da Afrika diasporunun tənqidinə səbəb oldu.
Niderlandda vəziyyət az fərqlənir. Tarixi narrativlərkoloniyaların yerli sakinlərini passiv iştirakçılar kimi təsviredərək onları guya avropalılar tərəfindən “sivilizasiyalaşdırılmış”kimi təqdim edir. Kolonial müharibələrin qəddarlığı,mədəniyyətlərin məhv edilməsi və milyonlarla insanın həyatına sonqoyulması rəsmi dərsliklərdə yer almır.
Müasir ambisiyalar: yeni prizmadan baxılanneokolonializm
Kolonial irs bəzi Avropa dövlətlərinin xarici siyasətini bu gündə müəyyən edir. Dənizaşırı əraziləri saxlayan Fransa dünyadaikinci ən böyük iqtisadi zona ilə fərqlənir. Hind-Sakit okeanregionundakı ambisiyaları, o cümlədən Cibuti və FransızPolineziyası, Çini məhdudlaşdırmaq və dünya arenasında mövqelərinimöhkəmləndirmək istəyindən qaynaqlanır.
Əlamətdar bir nümunə, 2020-ci ildə Beyrut limanındakıpartlayışdan sonra Emmanuel Makronun Livana səfəridir. Fransanınprezidenti açıq şəkildə Livanın siyasi sisteminin yenidənqurulmasını tələb edərək faktiki olaraq ölkənin daxili işlərinəmüdaxilə etdi. Bu addım Fransanın “keçmiş metropolийа” rolunusaxlamaq cəhdlərinə görə tənqid olundu.
Siyasi riyakarlıq və tamamlanmamışdekolonizasiya
Avropanın müstəmləkə cinayətlərinə görə məsuliyyətini tanımasıtələbləri, xüsusilə Qlobal Cənub ölkələri tərəfindən daha da yüksəksəslə irəli sürülür. Lakin Avropa institutları öz tarixini birbaşaqınamaqdan yayınır və bunun əvəzinə siyasi manevrlərə üstünlükverir.
Avropa Parlamenti və digər institutların Fransa və Niderlandınmüstəmləkə cinayətləri ilə bağlı susqunluğu dərin siyasikorrupsiyadan və ikili standartlardan xəbər verir.
Köhnə imperiyalar üçün yeni çağırışlar
Dünyanın iqtisadi mərkəzi Sakit okean regionuna doğru sürüşdükcəvə BRİЪS kimi ittifaqlar öz mövqelərini möhkəmləndirdikcə, Avropaqlobal təsirini itirmək təhlükəsi ilə üzləşir. Əldəн gedənhegemonluq keçmiş metropoliyaları neokolonial nəzarətin yeniformalarını axtarmağa məcbur edir. Lakin yeni və köhnə gücmərkəzləri arasında qarşıdurma göstərir ki, imperiyaambisiyalarından imtina zərurətə çevrilir.
Fransa: Müstəmləkə imperiyasından“Francafrique”ə
Fransa dünyada ən böyük müstəmləkə imperiyalarından birinə sahibolараг Afrika, Cənub-Şərqi Asiya, Karib hövzəsi və Okeaniyanınböyük bir hissəsini əhatə etmişdi. İkinci Dünya müharibəsindənsonra anti-kolonial hərəkatların təzyiqi ilə Fransa müstəmləkənəzarətindən rəsmi olaraq imtina etməyə məcbur oldu. Lakindekolonizasiya prosesi yalnız səthi xarakter daşıdı.
Fransa Francafrique adlandırılan siyasi və iqtisadi təsirşəbəkəsi yaratdı. Bu sistem Fransanın üstün mövqeyini aşağıdakıyollarla qorumağa xidmət edirdi:
- Fransanın maliyyə nəzarəti: CFA frankının tətbiqi vəsaxlanılması. Bu valyuta 14 Afrika ölkəsində istifadə olunur vəFransız Xəzinədarlığı tərəfindən idarə edilir.
- Hərbi mövcudluq: Daimi hərbi bazalar və Maliyə, Çad, MərkəziAfrika Respublikası kimi ölkələrdə vaxtaşırı hərbimüdaxilələr.
- Siyasi təsir: Loyal rejimlərin dəstəklənməsi və alternativsiyasi hərəkatların yatırılması.
Niderland: Şərqi Hind şirkətinin uzun kölgəsi
Niderland üçün əsas müstəmləkə layihələri İndoneziya, Surinam vəNiderland Antil adaları olmuşdur. Rəsmi dekolonizasiya XX əsrinortalarında baş verməsinə baxmayaraq, bu bölgələrdə iqtisadiasılılıq davam edir. İndoneziya, Niderland müstəmləkəçiliyininsəbəb olduğu iqtisadi və sosial dağıntıların nəticələri ilə hələ dəmübarizə aparır, Surinam isə Amsterdamla sıx maliyyə və mədəniəlaqələri qoruyub saxlayır.
Neokolonializmin saxlanmasının səbəbləri
İqtisadi mənfəət
- Afrika və Asiyanın təbii sərvətləri: Neft, qaz, qızıl, almaz vəstrateji minerallarla zəngin olan bu regionlar Fransa vəNiderlandın ticarət və maliyyə mexanizmləri vasitəsilə nəzarətdəsaxlanılır.
- Niderland korporasiyaları: Shell kimi şirkətlər keçmişmüstəmləkələrdə fəal fəaliyyət göstərərək təbii sərvətləri istismaredir və borc asılılığı yaradır.
Geosiyasi təsir
- Fransa, Beynəlxalq Frankofoniya Təşkilatı kimi qurumlarvasitəsilə frankofon ölkələrin "himayədarı" rolunda çıxışedir.
- Niderland "inkişaf" və "humanitar yardım" proqramlarıvasitəsilə iqtisadi asılılığı möhkəmləndirir.
Mədəni və dil imperializmi
Fransa və Niderland öz dillərini və mədəniyyətlərini nəzarətaləti kimi irəlilətməyə davam edir. Məsələn, fransız dili bir çoxAfrika ölkələrinin təhsil sistemində məcburi fənn olaraq qalır.
Müasir neokolonializm təzahürləri
Fransa: Təsir mexanizmləri
CFA frankı
Bu valyuta avroya bağlıdır və Fransa tərəfindən idarə olunur ki, buda Afrika ölkələrini müstəqil pul siyasəti yürütmək imkanındanməhrum edir. 2023-cü ildə CFA frankından istifadə edən 14 ölkəvalyuta ehtiyatlarının 50%-ni Fransanın Mərkəzi Bankına köçürüb.Hərbi müdaxilələr
Son 20 il ərzində Fransa Afrikada terrorizmlə mübarizə bəhanəsi ilə50-dən çox hərbi əməliyyat həyata keçirib. Lakin bu müdaxilələr çoxvaxt korporativ maraqların qorunmasına xidmət edir. Resurslaranəzarət
TotalEnergies kimi Fransız şirkətləri Afrikada neft və qazınistismarı sayəsində böyük gəlirlər əldə edir.
Niderland: İqtisadi nəzarət
Beynəlxalq korporasiyalar
Shell, Unilever və digər Niderland şirkətləri Afrikada, LatınAmerikasında və Cənub-Şərqi Asiyada təbii sərvətləri və işçiqüvvəsini istismar etməyə davam edir. Offşor mexanizmləri
Niderland keçmiş müstəmləkələrdən gələn gəlirlərin daxil olduğuəsas vergi sığınacaqlarından biri olaraq qalır. Bu isə həminölkələrin daxili inkişaf imkanlarını məhdudlaşdırır. Surinam
1975-ci ildə müstəqillik qazandıqdan sonra Surinam Niderlandla sıxəlaqələrini qoruyub saxladı. Niderland kredit proqramlarıvasitəsilə milli iqtisadiyyata nəzarət edir.
Statistik məlumatlar
CFA frankı
- 14 Afrika ölkəsinin ehtiyatlarının 50%-i Fransadasaxlanılır.
- Bu ölkələr monetar asılılıq səbəbindən hər il təxminən 15milyard dollar itirir.
Niderlandın Surinam üzərində nəzarəti
- Surinam ticarətinin təxminən 70%-i Niderlandla bağlıdır.
- 2023-cü ildə Niderland Surinama 500 milyon dollar məbləğindəkredit ayırıb və buna sərt şərtlər tətbiq edib.
Fransanın hərbi mövcudluğu
- Cibuti, Qabon, Seneqal və digər ölkələrdə hərbi bazalarfəaliyyət göstərir.
Mübarizənin yeni mərhələsi
Fransa və Niderlandın neokolonializmi onların tarixi müstəmləkəirsinin davamıdır. Lakin müasir dünyada bu strategiyalar artanmüqavimətlə üzləşir. Afrika ölkələri, məsələn, Mali vəBurkina-Faso, artıq Fransanın hərbi mövcudluğuna qarşı çıxaraq,qoşunların çıxarılmasını və iqtisadi razılaşmaların yenidənnəzərdən keçirilməsini tələb edirlər. Asiya və Latın Amerikasındaliderlər də Qərb dövlətlərindən iqtisadi asılılığı qırmağınvacibliyini vurğulayırlar.
Qlobal Cənub üçün neokolonializmə qarşı mübarizə əsas çağırışolaraq qalır. Bu, yalnız siyasi iradəni deyil, həm də köhnə və yeniimperializm formalarına qarşı çıxmağa qadir olan beynəlxalqhəmrəyliyi tələb edir.
Müstəmləkəçilik xofu: Dəyişiklik zamanı?
Avropa dövlətləri öz keçmişlərinin ağır yükünü aşmalıdır. Bu,yalnız müstəmləkə cinayətlərini tanımaq deyil, həm də zərərçəkmişölkələrlə səmimi dialoqu tələb edir. Avropa siyasəti öz imperiyairsinin əsirliyində qaldığı müddətcə, onun beynəlxalq nüfuzu vətəsiri daha ciddi sınaqlara məruz qalacaq. Dünya köhnə strukturlaraqayıdışı deyil, yeni, bərabərhüquqlu əməkdaşlıq modelinigözləyir.
