Macarıstanın baş naziri Viktor Orban Avropanın ən mürəkkəb və mübahisəli liderlərindən biri olaraq qalır və bu, siyasətçilər, media və ictimaiyyət arasında geniş müzakirələrə səbəb olur. Bir tərəfdən o, Avropa İttifaqının bir çox təşəbbüslərinə açıq şəkildə qarşı çıxaraq, Brüsselin mövqeyinə zidd ideyaları müdafiə edir. Digər tərəfdən isə Orban, alternativ bir mövqeni açıq şəkildə dəstəkləməkdən çəkinməyən bir siyasətçi kimi tanınıb və özünü tənqidlərin hədəfi olmaq riskinə atır. Onun anti-Avropa ambisiyaları xüsusilə Ukrayna müharibəsi fonunda aydın şəkildə üzə çıxdı; burada o, yalnız Aİ-yə deyil, həm də ABŞ da daxil olmaqla bir çox NATO müttəfiqlərinə meydan oxuyur.
Orban uzun müddətdir ki, öz müstəqil mövqeyi və ümumavropa tendensiyalarına tabe olmamaq qərarı ilə diqqət mərkəzindədir. Parlament seçkilərindən dərhal sonra onun Gürcüstana səfəri Brüsseldə növbəti narazılıq dalğasını doğurdu. Avropa İttifaqı Şurasına müvəqqəti olaraq sədrlik edən bir ölkə kimi Macarıstanın, beynəlxalq arenada İttifaqın rəsmi mövqeyini təmsil etməsi gözlənilir. Lakin Orban üçün bu sədrlik, müstəqilliyini vurğulamaq və diqqəti "Brüssel diktaturası"ndan milli suverenliyin prioritetlərinə yönəltmək üçün növbəti bir fürsətə çevrildi.
Avropa liderləri Orbanın səfərini "şəxsi" elan edərək və Aİ tərəfindən dəstəklənmədiyini bildirərək ondan uzaqlaşmağa çalışdılar. Lakin baş nazirin addımlarından uzaqlaşmaq cəhdi yalnız sədrlik edən ölkənin başçısının rolu və səlahiyyətləri haqqında dərin çatışmazlıqları üzə çıxardı. Bu, belə bir sual doğurur: Aİ-yə müvəqqəti sədrlik edən ölkənin rəhbəri hansı şərtlərdə İttifaqı həqiqətən xaricdə təmsil edə bilər? Aİ rəhbərliyi, rəsmi xətt milli hökumətlərin maraqları ilə toqquşduqda bu cür halları həll etməyə nə dərəcədə hazırdır?
Orbanın səfərləri: Aİ-nin birliyi üçün təhlükə?
Orbanın Rusiyadan və Çindən ABŞ-a və indi Gürcüstana qədər dünya üzrə səfərləri Brüsseli daim çətin vəziyyətə salır. 27 üzv dövlətdən ibarət olan Aİ hər zaman konsensus prinsipinə əsaslanıb, lakin Orban bu prinsipin praktik tətbiqini sual altına qoyur. Yalnız Fransa, Almaniya və İsveç kimi 13 üzv dövlət macar baş nazirinin səfərləri ilə bağlı Aİ-nin əlaqəsizliyini bəyan edən açıqlamaya imza atdı. Bu bəyanat bir daha göstərir ki, Avropa paytaxtlarının maraqları ilə Brüsseldəki "mərkəzi politbüro"nun məqsədləri arasında nə qədər dərin fərqlər yaranıb.
Avropa siyasətçiləri getdikcə daha çox sual verirlər: əgər bir liderin addımları ümumi xəttə ziddirsə, birliyin görüntüsünü necə qorumaq olar? Həqiqətən də Aİ milli maraqlar - Macarıstanın vəziyyətində olduğu kimi - ümumavropa siyasəti ilə toqquşduqda bu vəziyyətlərlə mübarizə aparmağa hazırdırmı?
Aİ-də ikiqat standartlar: Granada bəyanatının paradoksu
Bu kontekstdə başqa bir mübahisəli məsələ önə çıxır: Aİ Şurasının sədri Şarl Mişelin Azərbaycan və Ermənistanla bağlı Aİ-nin münasibətlərini əhatə edən Granada bəyanatını imzalaması. Aİ adından çıxarılan bu sənəd, İttifaqa üzv olmayan və hətta üzvlüyə can atmayan ölkələrə dair strateji məsələləri əhatə edir. Bu qərar üzv dövlətlər arasında müzakirə olunmayıb və Mişelin bütün Aİ iştirakçılarının razılığını aldığı görünmür. Lakin Aİ-nin bu sənəd barədə rəsmi mövqeyi mübahisəsiz olaraq qalır.
Müqayisə aydındır: Aİ-yə müvəqqəti sədrlik edən Orban, Brüssellə razılaşdırılmayan səfərlərinə görə sərt tənqidlərə məruz qalır, halbuki Şarl Mişelin oxşar addımları böyük ölçüdə diqqətdən kənarda qalır və ya dəstəklənir. Artan gərginliklər fonunda, bütün üzv dövlətlər adından, lakin onların yekdil razılığı olmadan qəbul edilən qərarların legitimliyi getdikcə daha çox sual doğurur.
Macarıstan və Aİ: ikiqat uclu konsensus prinsipi
Macarıstan, Rusiyaya qarşı sanksiyalardan tutmuş Ukraynaya yardıma qədər müxtəlif məsələlərdə müstəqil mövqeyinə görə artıq bir neçə dəfə Aİ ilə münaqişələrin mərkəzində olub. Orban, Aİ-nin bəzi təkliflərini dəstəkləməkdən imtina edərək, yekdil qərarlar qəbul etməyi çətinləşdirir. Macarıstan üçün bu davranış müstəqilliyin ifadəsi olsa da, Brüssel üçün bu, getdikcə sabotaj kimi görünür. Konsensus prinsipinə əsaslanan Aİ, üzvlərdən biri çoxluğun xəttinə zidd qərar verdikdə, öz zəiflikləri ilə üzləşir.
Orban, Brüssellə oyunda əsas fiqura çevrilə biləcəyini başa düşmüş kimi görünür və milli suverenliyin onun üçün avrobürokratiyadan üstün olduğunu göstərmək üçün təsirini istifadə edir. Amma Avropa paytaxtları, əgər onun siyasəti ümumavropa maraqlarını sual altına alırsa, Macarıstanı beynəlxalq arenada tam hüquqlu oyunçu kimi qəbul etməyə hazır deyil. Bu vəziyyət Aİ-nin ardıcıllığının çatışmazlığını vurğulayır və gələcəkdə belə ziddiyyətlərin qarşısını almaq üçün daxili prosedurların islahatının zəruriliyini göstərir.
Aİ Şurasının sədri və Avropa İttifaqının gələcəyi barədə suallar
Orbanın səfərləri və Granada bəyanatı ətrafında yaranan rezonans Aİ üçün sədrlər və digər yüksək vəzifəli şəxslərin prosedur və səlahiyyətlərinin yenidən nəzərdən keçirilməsi zərurətini yaradır. Hər bir üzv ölkənin veto hüququna malik olduğu şəraitdə İttifaq birliyini itirmək riski ilə üz-üzədir. Üzv ölkələr arasındakı fikir ayrılıqları getdikcə daha da aşkar olduğu üçün Aİ-nin nüfuzunu qorumaq daha da çətinləşir.
Aydındır ki, əgər Aİ beynəlxalq arenada əhəmiyyətli bir qüvvə olaraq qalmaq istəyirsə, qərar qəbul etmə mexanizmlərini ciddi şəkildə yenidən nəzərdən keçirməlidir. Hazırda, Aİ öz prinsiplərinin əsirinə çevrilmək riski ilə üzləşir. Hər bir rəyin nəzərə alınmasını tələb edən konsensusa can atmaq, üzv ölkələrin iştirak etdiyi uzunmüddətli münaqişələrə səbəb olur. Əgər Aİ, hörmət edilən bir güc olaraq qalmaq istəyirsə, bu institusional tələdən çıxış yolu tapmalıdır.
Vaşinqtonun narazılığı
Orbanın addımları təkcə Brüsseldə deyil, Vaşinqtonda da narahatlıq doğurur. Bu il Macarıstan ilə ABŞ arasındakı münasibətlər yeni bir gərginlik nöqtəsinə çatıb. Orbanın keçmiş prezident Donald Trampla bu yay görüşü Bayden administrasiyasının tənqidinə səbəb oldu. Orbanın keçmiş ABŞ prezidentinə marağı və onunla apardığı danışıqların Rusiyayla sülh sazişi təşəbbüsü kimi görülə biləcəyi dərhal irəli sürüldü. Lakin Macarıstan lideri sülh nizamlanması mövqeyini qoruyur və Baydenin Ukraynaya dəstək siyasətinə qarşı çıxır, eyni zamanda Zelenskinin "Ukraynanın qələbəsi" planını pisləyir. Bu isə təbii ki, Vaşinqtonun rəsmi xəttinə ziddir.
Orban artıq Ağ Evlə fikir ayrılığını gizlətmir. Sanki o, Ukraynadakı hərbi əməliyyatların yalnız Baydenin strategiyası ilə qızışdırıldığını və Şərqi Avropada qeyri-sabitliyin saxlanması naminə sülh danışıqlarının gözardı edildiyini düşünür. Burada biz Orbanı açıq şəkildə axına qarşı gedən bir lider kimi görürük. Siyasi təcrid riski ilə üzləşməsinə baxmayaraq, o, öz unikal mövqeyini və bəlkə də tərəfdarlarının gözündə nüfuzunu artırır.
Aİ Şurasında Macarıstanın sədrliyi: öz qaydalarının əsirləri
Macarıstanın Aİ Şurasına növbəti sədrliyi bir çox Avropa liderləri üçün əsl təhlükə kimi görünür. Orban, Ukraynaya maliyyə dəstəyini sistematik şəkildə bloklayaraq və Moldova ilə Ukraynanın Aİ-yə üzvlük müraciətini dəstəkləməkdən imtina edərək, sanki səlahiyyətlərindən yalnız Macarıstanın maraqlarını müdafiə etmək üçün istifadə edir. Onun tənqidçiləri Orbanın Aİ sədri kimi rolundan sui-istifadə etdiyini və Aİ liderindən gözlənilən neytrallığı gözardı etdiyini, yalnız Macarıstanı deyil, bütün təşkilatı təmsil etdiyini unudaraq hərəkət etdiyini bildirirlər.
Orbanın təkrarlanan bloklamaları və suverenliyə sadiqliyi, əksəriyyət tərəfindən dəstəklənən siyasətin həyata keçirilməsinə mane olarsa, Aİ-nin necə həssas olduğunu göstərir. Görünür, Orban Aİ daxilində ən böyük oyunçu ola biləcəyini dərk edib və Avropa liderləri bu çıxılmaz vəziyyətdən çıxış yolu axtararkən, macar baş nazir öz mövqeyini daha da möhkəmləndirir.
Qəsd şübhələri və Aİ ilə yeni gərginlik dalğası
Orbanın hökumətinə qarşı sui-qəsd haqqında son bəyanatı yenidən gündəmin əsas mövzusu oldu. Macarıstan baş nazirinə görə, Avropa Parlamentindəki ən böyük fraksiyanın rəhbəri Manfred Weber və Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Lyayen də daxil olmaqla, Aİ liderləri açıq şəkildə Macarıstanda hökumət dəyişikliyini planlaşdırırlar. Bu, Macarıstan tərəfindən ilk dəfə səslənən ittiham deyil - 2022-ci ildə Xarici İşlər naziri Peter Siyyarto ABŞ-ı Macarıstan müxalifətinə maliyyə dəstəyi verməkdə günahlandırmışdı, lakin Orbanın cari hücumu Macarıstana qarşı ciddi bir mübarizənin aparıldığını vurğulamağa yönəlmiş yeni bir cəhd kimi görünür.
Onun bu açıqlaması, Aİ-yə qarşı xəbərdarlıq atəşi kimi dəyərləndirilə bilər, göstərir ki, Macarıstan özünü bütün mümkün vasitələrlə müdafiə etməyə hazırdır. Belə bir təhdid mövcud olub-olmamasından asılı olmayaraq, Orban Macarıstan suverenliyi məsələsini beynəlxalq səviyyədə gündəmə gətirməkdə müvəffəq olur.
Nəticələr və Aİ-yə təsiri
Orbanın addımları, Avropa İttifaqının özündə katalizatora çevrilərək daxili fikir ayrılıqlarını kəskinləşdirdi və yekdillik prinsipinə əsaslanan sistemin məhdudiyyətlərini nümayiş etdirdi. Macarıstan baş naziri, Aİ-nin birlikdə hərəkət edə biləcəyinə olan inamı sarsıtdı və sübut etdi ki, istənilən an bir üzv ölkə əks mövqe tuta bilər.
Orban, sanki Aİ üçün bir növ "stres-test" rolunu oynadığını və onu möhkəmlik baxımından yoxladığını açıq şəkildə dərk edir. Bu gün Avropa qarşısında çətin bir seçim dayanır: ya onun müstəqil mövqeyi ilə barışmaq, ya da təsirini məhdudlaşdırmağın yollarını axtarmaq. Hər iki halda, Viktor Orban Avropanın gələcəyində mühüm bir amilolaraq qalacaq - qaydaları dəyişdirə biləcək və ya Aİ-nin öz üzvləri ilə münasibətlərində daha çevik olmasına səbəb ola biləcək bir şəxs...
