Avropa İttifaqında 2021-ci ildən başlayan təbii qaz təminatıböhranı regionun enerji siyasətinə, iqtisadiyyatına və ictimaiəhval-ruhiyyəsinə əhəmiyyətli təsir göstərməkdə davam edir. Qazehtiyatlarının bərpası və tələbatın azalması ilə bağlı verilənbəyanatlara baxmayaraq, qaz qiymətləri hələ də yüksəkdir, qarşıdangələn qışın riskləri isə bu "dayanıqlığın" nə qədər kövrək olduğunugöstərir.
Avropanın enerji mənzərəsini tam anlamaq üçün detallar üzərindədayanmaq lazımdır. Niyə "yetərli" miqdarda qazın kifayət etməməsiehtimalı var və daxili, həm də xarici amillər bu mənzərəni necəformalaşdırır?
Anbarların dolması: naliyyətlər və məhdudiyyətlər
Avropa mühüm bir mərhələyə çatıb - qaz anbarlarını avqust ayınaqədər 90%-ə qədər doldurub ki, bu da müəyyən edilmiş cədvəldən çoxəvvəl baş verib. Bu, qış dövrünün sakit keçəcəyinə dair əminlikyaratmalı idi. Lakin bu ehtiyatların keyfiyyəti sual altındadır.Onların böyük bir hissəsi keçən ilin qalıqlarından formalaşıb;həmin dövrdə mülayim hava şəraiti və aşağı istehlak nəticəsində qazartıq qalmışdı.
2024-cü ilin yazından bəri sıxılmış təbii qazın (STQ) idxalıtempi azalır, bu isə Asiya bazarlarındakı rəqabətin artması iləəlaqəlidir.
Bundan əlavə, Avropa STQ-nin prioritet istehlakçısı rolunuitirir. 2022–2023-cü illərdə Avropa Çini və digər Asiya ölkələriniqabaqlayaraq bu bazarlardakı müvəqqəti tələbat azalmasındanfaydalandı. Lakin 2024-cü ildə vəziyyət dəyişdi. Çin iqtisadifəaliyyətini bərpa etdi, kiçik Asiya idxalçıları isə rəqabəti dahada gücləndirdi. Bu yay Avropaya STQ idxalı 15–25% azalıb ki, bu daqış ayları üçün narahatedici bir siqnaldır.
Azalan ehtiyatlar və loqistika problemləri
Ötən illərdə Avropa STQ daşıyan tankerlərdən müvəqqəti üzənanbarlar kimi istifadə edirdi, bu da bir növ strateji ehtiyatyaradırdı. Lakin hazırda bu strategiya ciddi maneələrlə üzləşir.Avropa və Asiya arasındakı qiymət fərqi indi şərq bazarları üçündaha sərfəli vəziyyət yaradıb ki, bu da belə praktikaları daha azgəlirli edir.
Havanın kəskin soyuması və ya tədarükdə baş verə biləcəkfasilələr zamanı Avropa bu "ehtiyat paraşütə" arxalanabilməyəcək.
Bu vəziyyət Avropanın enerji strategiyasını qısa və uzunmüddətli dövrdə yenidən nəzərdən keçirməsinin nə qədər vacibolduğunu bir daha təsdiq edir. Təkcə daxili resurslarla deyil, həmdə beynəlxalq bazarlardakı dəyişikliklərə uyğunlaşmaqla, Avropaenerji təhlükəsizliyini təmin etməlidir.
Havanın təsiri: “El Ninyo”dan “La Ninya”ya
Hava şəraiti həmişə Avropanın enerji balansında mühüm roloynayıb. Son iki il ərzində “El Ninyo” fenomeni mülayim qışlarasəbəb olub və enerji sektorundakı təzyiqləri azaldıb. Lakin2024–2025-ci illərin qışı ilə bağlı proqnozlar daha azümidvericidir. “La Ninya” fazasına keçid daha sərt və qarlı bir qışgətirə bilər ki, bu da mövsümi qaz tələbatını kəskin şəkildə artırabilər.
Bu vəziyyət artan rəqabət şəraitində və Rusiya qazının təchizatıilə bağlı qeyri-müəyyənliklər fonunda Avropanın enerji sisteminiciddi sınaq qarşısında qoyacaq.
Rusiyanın rolu: qaz axınlarına təhdidlər
Siyasi qarşıdurmalara və sanksiyalara baxmayaraq, Avropa Rusiyaqazını, o cümlədən boru kəmərləri vasitəsilə idxal etməyə davamedir. Bununla belə, Ukrayna vasitəsilə qaz tranziti üçün mövcudmüqavilə 2024-cü ilin sonunda başa çatır və onun uzadılması sualaltındadır.
Əgər qaz təchizatı dayandırılarsa, bu, regionun enerji balansınaciddi zərbə vuracaq. Alternativ qaz mənbələri, məsələn, sıxılmıştəbii qaz (STQ), mövcud geosiyasi və bazar şəraitində bu itkini tamkompensasiya edə bilməyəcək. Bu, Avropanın Rusiyaya davam edən qazasılılığını bir daha vurğulayır.
Tələb və qiymətlər: yeni enerji nizamı
Avropada qaz tələbi 1984-cü ildən bəri ən aşağı səviyyəyə enib.Bunun əsas səbəbləri yüksək qiymətlər, enerjiyə qənaət təşəbbüslərivə bərpa olunan enerji mənbələrinin payının artmasıdır. Lakin buvəziyyət dayanıqlıq zəmanəti vermir. Ani bir dəyişiklik - havaşəraitinin kəskin soyuması, tədarükdə fasilələr və ya Asiyadatələbin artması – qiymətlərin yenidən yüksəlməsinə səbəb olabilər.
Kolumbiya Universitetinin Qlobal Enerji Siyasəti Mərkəzindən İraCozefin fikrincə, hazırkı qaz qiymətləri 2022-ci ilin zirvəsəviyyəsindən aşağı olsa da, hələ də böhrandan əvvəlki dövrləmüqayisədə iki dəfə yüksəkdir. Bu, Avropanın enerji dalanından hələçıxmadığını göstərir.
Müsbət ssenaridə, qiymətlər Milada qədər 25–30 avro/saat-mVt-aqədər enə bilər. Lakin mənfi ssenari – məsələn, kəskin soyuqlar vəya geosiyasi gərginliklər – qiymətləri yenidən yüksək həddə çatdırabilər, bu isə həm ev təsərrüfatları, həm də sənaye üçün əlavəmaliyyə yükü yaradacaq.
Nəticələr və proqnozlar
Avropanın enerji sistemi həm daxili, həm də xarici təhlükələrəqarşı həssas olaraq qalır. Bu vəziyyətdən çıxış yolu həm qısa, həmdə uzunmüddətli strategiyalar tələb edir.
- Qısamüddətli prioritetlər: Qiymət sabitliyini qorumaq və havaşəraiti və ya geosiyasi amillərlə bağlı qəfil tələbat artımınınqarşısını almaqdır.
- Uzunmüddətli prioritetlər:
Qaz tədarükçülərinin şaxələndirilməsi: Dəyişkən bazarlardanasılılığın azaldılması uzunmüddətli sabitlik üçün vacibdir.
STQ infrastrukturunun genişləndirilməsi: Liman güclərininartırılması və logistik çevikliyin yaxşılaşdırılması enerjitəhlükəsizliyini möhkəmləndirəcək.
Bərpa olunan enerjiyə keçidin sürətləndirilməsi: Bu, yalnız qaztələbatını azaltmaqla kifayətlənməyəcək, həm də Avropaiqtisadiyyatını xarici şoklara daha davamlı edəcək.
Qarşıdakı qış: yenidən sınaq zamanı
Avropanın enerji dayanıqlılığı növbəti qışda bir daha sınaqdankeçəcək. Kağız üzərində kifayət qədər görünən qaz ehtiyatları, hərhansı gözlənilməz hadisələr zamanı sürətlə tükənə bilər.
Siyasət, hava və qlobal bazarlar – bu üç əsas faktor Avropanınbu mövsümü böhran olmadan keçirib-keçirməyəcəyini müəyyən edəcək.Qərarlar yalnız bu qışı deyil, həm də regionun enerji gələcəyiniformalaşdıracaq.
Ukrayna və Avropa enerji kəsişməsində
Kyiv Independent ingilisdilli nəşrinə verdiyimüsahibədə Ukraynanın dövlət neft-qaz şirkəti "Naftoqaz"ın başdirektoru Oleksiy Çernışov, Avropanın enerji təchizatıstrategiyasını dəyişdirə biləcək bir açıqlama ilə çıxış edib. Otəsdiqləyib ki, Azərbaycan qazının Ukrayna vasitəsilə Avropayatranziti ilə bağlı hazırda heç bir danışıqlar aparılmır. Bu mövqe,"Naftoqaz" ilə Rusiya "Qazprom"u arasında olan müqavilənin yaxınzamanda başa çatması fonunda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Kiyevdən yeni baxış
Oleksiy Çernışov Qərb mediasında yayılan bəzi manipulyativməlumatlara diqqət çəkərək, bəzi mənbələrin razılaşma yaxınlığındaolduğu barədə qəsdən şayiələr yaydığını vurğulayıb. O, bu cüriddiaları faktiki əsaslara malik olmayan manipulyasiyaadlandırıb.
7 noyabrda keçirilən Kiyev Beynəlxalq İqtisadi Forumuçərçivəsində Çernışov bildirib ki, yaxın iki ay ərzində bir çoxalternativ ssenarilər və manipulyativ narrativlərin ortayaçıxacağını gözləmək olar.
Lakin onun sözlərinə görə, reallıq daha az optimistdir: qaztranziti üçün heç bir həyat qabiliyyətli alternativ model hələliktəklif edilməyib. Bundan əlavə, Ukrayna, 2024-cü ilin sonuna qədərRusiya qazının tranzitinin tamamilə dayandırılacağı ssenariyəhazırlaşır. Bu vəziyyət, xüsusilə də Rusiya qazından güclü asılıolan Avropa ölkələri üçün misli görünməmiş çağırışlaryaradacaq.
Ziddiyyətli siqnallar
Azərbaycan ilə mümkün razılaşmalar haqqında mediada yayılanməlumatlar bir-birinə ziddiyyət təşkil edir. 1 noyabrdaBloomberg agentliyi daxili mənbələrə istinad edərək,Macarıstan və Slovakiyanın enerji şirkətlərinin Azərbaycanla illik12–14 milyard kubmetr qaz tədarükü üzrə müqavilələr bağlamaq üzrəolduğunu xəbər verib. Lakin həmin gün Slovakiyanın dövlət şirkətiSPP, Reuters agentliyinə açıqlamasında Avropadanışıqlarının yekun razılaşmalardan uzaq olduğunu bildirib.
Bu ziddiyyətli xəbərlər Avropanın enerji siyasətində artanqeyri-müəyyənliyi əks etdirir. Avstriya, Macarıstan və Slovakiyakimi ölkələr, sanksiyalara və tədarükün azalmasına baxmayaraq, hələdə əsas enerji mənbəyi kimi Rusiya qazına güvənirlər.
Bu ziddiyyətlər təkcə təchizatla bağlı cari çağırışları deyil,həm də qitənin enerji balansını yenidən müəyyən edən siyasi vəiqtisadi gərginlikləri əks etdirir. Rusiya qazını əvəz etmək üçünkonkret həllərin olmaması Avropanın enerji təhlükəsizliyi ilə bağlıqərar qəbul edənləri daha da çətin vəziyyətə salır. Onlarbeynəlxalq bazarların məhdudiyyətləri ilə strateji hədəflərarasında balans tapmaq məcburiyyətindədirlər.
Tramp Avropaya nə təklif edəcək?
Avropada enerji böhranının dərinləşdiyi bir dövrdə ABŞ-ın roludiqqət mərkəzinə keçir. Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon derLyayen bu yaxınlarda ABŞ-ın yeni seçilmiş prezidenti Donald Trampilə Amerikanın sıxılmış təbii qazının (STQ) Avropa bazarınatədarükü perspektivlərini müzakirə edib. Fon der Lyayen vurğulayıbki, Amerika qazı daha sərfəli iqtisadi variant ola bilər vəAvropanın enerji xərclərini azaltmağa kömək edər.
Avropa İttifaqı artıq Rusiya qazı, o cümlədən STQ idxalına ciddiməhdudiyyətlər tətbiq etsə də, ABŞ-dan mümkün tədarükün detallarınahələ toxunulmayıb. Bununla belə, qışın yaxınlaşması və enerji iləbağlı çağırışların daha da ağırlaşması fonunda bu məsələninprioritet olacağı ehtimal olunur.
Avropa hara yönəlir?
Avropanın enerji təchizatı ilə bağlı vəziyyəti hər keçən gündaha da mürəkkəbləşir. Rusiya qazını Azərbaycan qazı ilə əvəzləməkperspektivləri texniki və siyasi maneələrlə üzləşir. Eyni zamanda,Avropa İttifaqı Rusiyaya təzyiqi artırır, ABŞ isə Avropa enerjibazarında mövqeyini gücləndirməyə çalışır.
Ukrayna üzərindən qaz tranzitinin dayandırılması gözləntisi yenihəllərin axtarışı üçün katalizator rolunu oynaya bilər. Lakin əsassual budur: Avropa ölkələri soyuqlar başlamazdan əvvəl sabit enerjimənbələri tapa biləcəkmi?
Enerji arxitekturasının gələcəyi
Bu vəziyyətin nəticələri regionun enerji arxitekturasınıonilliklər boyu formalaşdıracaq. Avropa hazırda strateji biryolayrıcındadır və onun enerji sahəsindəki qərarları təkcə mövcudböhrandan çıxış yollarını deyil, həm də qlobal enerji mənzərəsindəöz yerini müəyyən edəcək. ABŞ-ın STQ tədarükləri ilə bağlı gələcəkaddımları və Azərbaycan qazına dair müzakirələrin taleyi, Avropanınenerji təhlükəsizliyi strategiyasını yenidən müəyyən edə bilər.
